Bộ Nội vụ đang nghiên cứu xây dựng một cơ chế đột phá, cho phép các cơ quan Đảng, Nhà nước từ trung ương đến địa phương được ký hợp đồng với nhân lực chất lượng cao ngoài biên chế để thực hiện các nhiệm vụ chuyên sâu như: xây dựng văn bản quy phạm pháp luật; thiết kế chương trình, đề án về kinh tế, khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo; triển khai chuyển đổi số; phát triển công nghệ trí tuệ nhân tạo; cải cách thủ tục hành chính; xây dựng quy trình, thủ tục nội bộ. Đồng thời, các cơ quan cũng sẽ được phép ký hợp đồng dịch vụ để thuê ngoài một số công việc mang tính hỗ trợ, phục vụ, thay vì phải thực hiện thông qua tuyển dụng theo biên chế như trước đây.
VnExpress phỏng vấn Bộ trưởng Nội vụ Phạm Thị Thanh Trà về nội dung này.
- Vì sao Bộ Nội vụ đề xuất thuê chuyên gia, doanh nhân bên ngoài đảm nhiệm vị trí lãnh đạo, quản lý trong khu vực công - mô hình chưa từng có trước đây, thưa Bộ trưởng?
- Phương án thuê doanh nhân và chuyên gia thực hiện một số nhiệm vụ của công chức lãnh đạo quản lý sẽ giải quyết những vấn đề tồn tại cố hữu trong bộ máy hành chính công. Thực tiễn đang đặt ra những yêu cầu rất mới đối với bộ máy nhà nước. Nhiều lĩnh vực như chuyển đổi số, quản trị công hiện đại, trí tuệ nhân tạo, xây dựng chính sách công, quản lý đầu tư công... đòi hỏi kiến thức chuyên sâu, kinh nghiệm thực tiễn và năng lực đổi mới sáng tạo.
Trong khi đó, đội ngũ công chức hiện nay đã được chuẩn hóa về trình độ, song vẫn còn không ít hạn chế về năng lực điều hành và tư duy đột phá, trong một số lĩnh vực chưa thể đáp ứng được ngay với sự thay đổi khoa học công nghệ rất nhanh và mạnh mẽ. Điều này đặt ra những yêu cầu đặc biệt về nguồn nhân lực vừa bảo đảm toàn diện, vừa chuyên sâu và đặc biệt là đáp ứng ngay trong từng thời điểm.
Với cơ chế ký hợp đồng, chúng tôi mong muốn sẽ tận dụng, phát huy tối đa kinh nghiệm và năng lực đặc thù từ doanh nhân, nhà khoa học và chuyên gia, hướng tới nâng cao hiệu quả quản lý, tinh gọn bộ máy và thúc đẩy cải cách hành chính. Nguồn lực xã hội chất lượng cao tham gia trực tiếp vào công vụ sẽ góp phần cải thiện hiệu suất của bộ máy nhà nước.
Muốn tận dụng được nguồn nhân lực này thì không thể áp dụng theo phương thức truyền thống. Bởi vì việc tuyển dụng theo lối truyền thống, qua thi tuyển hoặc xét tuyển gắn với biên chế thường khó thu hút người giỏi thực sự, đặc biệt là chuyên gia đầu ngành, doanh nhân thành công, người có nhiều trải nghiệm quốc tế. Ở đây phải xuất phát từ một thực tế khách quan là chưa chắc họ đã muốn vào làm công chức, nhưng vẫn mong muốn và khát vọng cống hiến cho sự phát triển chung của đất nước.
Có thể thấy chúng ta có nguồn lực rất dồi dào các nhà trí thức, chuyên gia, doanh nhân - cả trong nước và người Việt Nam ở nước ngoài - sẵn sàng đóng góp cho đất nước. Nhưng họ không thể hoặc không muốn tham gia công chức, viên chức do những rào cản về thủ tục, điều kiện, chế độ. Vì vậy, cần mở ra cơ chế mới linh hoạt, công khai và dựa trên kết quả công việc để huy động lực lượng này.
Cơ chế mới sẽ không theo mô hình công chức hợp đồng truyền thống. Chúng ta không tuyển dụng họ vào biên chế mà ký hợp đồng để họ thực hiện một số nhiệm vụ cụ thể mang tính chất lãnh đạo, điều hành.
- Tiêu chí thuê người thế nào để đảm bảo chất lượng và tránh tiêu cực, xin - cho?
- Chúng tôi xác định rõ đây không phải là tuyển dụng công chức hay bổ nhiệm lãnh đạo theo quy trình thông thường mà là khoán gọn một phần việc, một nhiệm vụ hoặc một chức trách cho người có năng lực thực sự, qua hình thức hợp đồng làm việc có thời hạn, ràng buộc bằng kết quả đầu ra.
Người được thuê không bắt buộc phải là đảng viên, không giới hạn tuổi tác, nhưng phải chứng minh được năng lực qua hồ sơ thành tích, kinh nghiệm thực tiễn, uy tín chuyên môn và cam kết rõ ràng với nhiệm vụ được giao. Đó có thể là doanh nhân đã điều hành thành công doanh nghiệp lớn, nhà khoa học có sản phẩm nghiên cứu áp dụng hiệu quả, chuyên gia chính sách từng tham gia xây dựng luật, hoặc người Việt ở nước ngoài am hiểu thể chế hiện đại...
Chúng tôi không đặt nặng tiêu chí về bằng cấp, hồ sơ mà đặt trọng tâm vào sự phù hợp, đáp ứng ngay với yêu cầu của nhiệm vụ, thể hiện thông qua các sản phẩm, kết quả mà họ đã làm ra, đã đạt được, phù hợp với nhiệm vụ trong cơ quan nhà nước.
Tiêu chí lựa chọn cụ thể sẽ do cơ quan chủ trì nhiệm vụ quyết định, trên nguyên tắc công khai, minh bạch, cạnh tranh. Hội đồng tuyển chọn cần có sự tham gia của các chuyên gia độc lập, tổ chức đánh giá năng lực thực tế và sản phẩm đầu ra của ứng viên, không chỉ dựa vào bằng cấp hay hồ sơ hành chính.
- Người được thuê sẽ làm việc trong khuôn khổ nào, được giao quyền lãnh đạo thực tế hay chỉ là chuyên gia tư vấn?
- Họ sẽ được ký hợp đồng làm việc theo cơ chế đặc thù, không vào biên chế, không giữ chức vụ hành chính, nhưng có thể được giao quyền điều động nhân sự ở một lĩnh vực, một đơn vị, quyết định một đề án cụ thể.
Điều cốt lõi là các cơ quan phải thiết kế rõ ràng nội dung công việc, thời hạn thực hiện, mục tiêu sản phẩm đầu ra, quyền hạn được giao và trách nhiệm phải chịu, cũng như cơ chế đánh giá, thanh toán, khen thưởng hoặc chấm dứt hợp đồng nếu không đạt yêu cầu. Dự thảo nghị định hiện nay được xây dựng theo hướng trao quyền chủ động cho người đứng đầu bộ, ngành, địa phương trong việc thỏa thuận điều khoản hợp đồng, mục tiêu cao nhất là tạo ra cơ chế đủ linh hoạt và hiệu quả để tháo gỡ những điểm nghẽn tồn tại lâu nay trong bộ máy hành chính.
Người được thuê có thể tham gia trực tiếp vào quy trình ra quyết định, điều hành nhóm làm việc, đề xuất chính sách... với quyền chủ động nhất định. Tuy nhiên, trách nhiệm hành chính, pháp lý cuối cùng vẫn thuộc về thủ trưởng cơ quan hoặc người được Nhà nước giao thẩm quyền theo luật định. Sự phân định này cần được quy định minh bạch trong hợp đồng.
- Việc áp dụng cơ chế thuê nhân sự về làm một phần công việc của công chức lãnh đạo sẽ tác động thế nào đến cách tổ chức bộ máy và vận hành công vụ hiện nay?
- Điều này sẽ tạo ra bước ngoặt lớn trong cải cách hành chính: chuyển từ tư duy "quản lý con người" sang "quản lý theo sản phẩm và kết quả". Bộ máy không còn cứng nhắc chỉ dựa vào biên chế mà có thể huy động nguồn lực bên ngoài khi cần thiết, đúng người, đúng việc, đúng thời điểm.
Cách làm này đã được thể hiện bước đầu qua Nghị định 111/2022 cho phép đơn vị sự nghiệp công lập ký hợp đồng với viên chức làm chuyên môn, đặc biệt trong lĩnh vực y tế, giáo dục. Một số địa phương, đơn vị đã mạnh dạn áp dụng, mời chuyên gia, giáo sư đầu ngành về điều hành trung tâm y tế, làm giám đốc bệnh viện, hiệu trưởng các trường chất lượng cao... mang lại kết quả tích cực.
Nếu áp dụng tương tự với cơ quan hành chính, bộ máy công quyền sẽ có thêm "kênh bổ sung" những người có năng lực mà không bị ràng buộc bởi quy trình bổ nhiệm, biên chế cứng nhắc, từ đó tăng hiệu quả điều hành, giảm tính hình thức trong hoạt động công vụ.
Cần nhấn mạnh rằng dù mở ra cơ chế thuê chuyên gia, nhà khoa học thì trách nhiệm cuối cùng vẫn thuộc về cơ quan quản lý, đặc biệt là người đứng đầu. Khi thiếu công cụ, thiếu nhân lực, chúng ta đã bổ sung kịp thời cơ sở pháp lý từ luật của Quốc hội và các quy định của Chính phủ. Tuy nhiên, việc tổ chức thực hiện đến đâu, đạt hiệu quả ra sao vẫn phụ thuộc vào tinh thần quyết liệt và trách nhiệm của người đứng đầu.
- Theo Bộ trưởng, thách thức lớn nhất đặt ra trong quá trình triển khai cơ chế này là gì?
- Thách thức lớn nhất hiện nay là chưa có cơ chế tài chính phù hợp để trả thù lao tương xứng. Ngân sách vẫn chủ yếu được phân bổ theo biên chế và tư duy bao cấp, thay vì gắn với sản phẩm đầu ra và hiệu quả công việc. Cách làm này không chỉ làm giảm động lực phấn đấu mà còn khiến nhiều cơ quan lúng túng, thậm chí không dám thuê chuyên gia giỏi vì không có cơ sở pháp lý và nguồn lực tài chính để chi trả đúng mức. Đây chính là rào cản cốt lõi cần được tháo gỡ nếu chúng ta muốn chuyển sang mô hình quản lý công dựa trên kết quả, hiệu quả và trách nhiệm giải trình.
Tuy vậy, với tinh thần đổi mới quyết liệt, Nghị quyết 66 của Bộ Chính trị mới đây đã có chỉ đạo rõ ràng, tạo hành lang chính trị quan trọng để tháo gỡ vướng mắc này. Theo đó, các sản phẩm lập pháp, lập quy sẽ được bố trí mức kinh phí hợp lý, làm căn cứ để Bộ Nội vụ mạnh dạn đề xuất cơ chế mới cho việc thuê chuyên gia, sử dụng dịch vụ ngoài khu vực công. Đây không chỉ là bước tiến trong cải cách hành chính mà còn rất phù hợp với chủ trương phát triển kinh tế tư nhân, từng bước hình thành cơ chế thu hút doanh nhân, chuyên gia tiêu biểu tham gia đóng góp, cống hiến cho hoạt động công vụ một cách minh bạch, chuyên nghiệp và hiệu quả hơn.
Bộ Nội vụ sẽ đề xuất phối hợp với Bộ Tài chính và các cơ quan liên quan sớm xây dựng định mức kinh tế - kỹ thuật cho từng loại đề án, nhiệm vụ, đồng thời thí điểm mô hình "đặt hàng - khoán gọn - đánh giá - trả lương theo kết quả" ở một số lĩnh vực như xây dựng chính sách, số hóa hồ sơ, cải cách thủ tục hành chính, đầu tư công...
Khi xác định rõ đầu ra, việc sử dụng ngân sách sẽ minh bạch, hiệu quả và tránh được tiêu cực. Chẳng hạn, một đề án được giao 12 tỷ đồng, nếu ký hợp đồng để chuyên gia thực hiện, phải xác định rõ phần việc, khối lượng, tiêu chuẩn đầu ra và thanh toán theo tiến độ như một hình thức giao khoán. Làm đúng, đủ chất lượng thì được trả đủ; làm sai, kể cả lỗi nhỏ, sẽ bị trừ tiền.
Cơ chế mới này sẽ tạo động lực thực chất, người có năng lực, có sản phẩm cụ thể sẽ được trả công xứng đáng; trong khi cơ chế tăng lương cào bằng theo niên hạn sẽ không còn phù hợp. Về lâu dài, để thực hiện thuê dịch vụ trong khu vực công, cần thúc đẩy mô hình "outsourcing" - thuê ngoài theo vị trí việc làm và dịch vụ cụ thể, thay vì tuyển dụng, biên chế như hiện nay. Tuy nhiên, để làm được điều đó, Nhà nước cần thay đổi triệt để cơ chế cấp phát kinh phí, vốn vẫn đang gắn chặt với quản lý nhân sự nội bộ.
- Kỳ vọng lớn nhất của bà khi triển khai chính sách này là gì, đặc biệt trong bối cảnh cải cách nền hành chính công đang được đặt ra mạnh mẽ?
- Tôi kỳ vọng đây không chỉ là một giải pháp tình thế mà là hướng đi chiến lược trong cải cách nền công vụ. Khi chúng ta xác định mục tiêu xây dựng Nhà nước kiến tạo phát triển, phục vụ người dân và doanh nghiệp thì bộ máy công quyền phải vận hành theo nguyên lý mở, năng động và hiệu quả. Để làm được điều đó, nền công vụ buộc phải biết cách thu hút chất xám, trí tuệ từ xã hội tham gia vào quá trình hoạch định và thực thi chính sách, thay vì chỉ trông chờ vào đội ngũ hiện hữu trong biên chế.
Điều quan trọng hơn cả là cơ chế này sẽ tạo điều kiện để nhân tài ngoài khu vực công có cơ hội đóng góp trực tiếp vào hoạt động của bộ máy nhà nước. Qua đó không chỉ giúp nâng cao chất lượng chính sách, tính thực tiễn trong điều hành mà còn góp phần làm cho bộ máy trở nên linh hoạt, nhạy bén hơn trước những yêu cầu ngày càng cao của xã hội. Mặt khác, việc có thêm nguồn lực giỏi từ bên ngoài cũng sẽ tạo áp lực cạnh tranh tích cực, buộc đội ngũ công chức phải không ngừng hoàn thiện bản thân làm việc hiệu quả hơn, trách nhiệm hơn.
Nếu được thiết kế một cách bài bản, vận hành minh bạch và gắn chặt giữa trách nhiệm cá nhân với kết quả đầu ra thì mô hình thuê chuyên gia làm việc trong khu vực công hoàn toàn có thể trở thành chuẩn mực mới trong sử dụng nhân sự hiệu quả. Đây không chỉ là giải pháp cải cách mang tính kỹ thuật mà còn là bước đột phá có ý nghĩa lâu dài trong xây dựng nền công vụ hiện đại, phục vụ và đáng tin cậy.
Công chức là người làm việc trong cơ quan hành chính nhà nước, được tuyển dụng vào biên chế, hưởng lương từ ngân sách và chịu sự quản lý theo Luật Cán bộ, công chức. Việc bổ nhiệm lãnh đạo phải qua quy trình chặt chẽ, nhiều cấp.
Viên chức là người được tuyển dụng vào làm việc trong đơn vị sự nghiệp công lập (trường học, bệnh viện, viện nghiên cứu...) theo Luật Viên chức.
Hiện chưa có quy định thuê ngoài trong cơ quan hành chính, đặc biệt là thực hiện một số nhiệm vụ của công chức lãnh đạo quản lý.
Hoàng Thùy