Từng là những bức tượng nhỏ hình người mô phỏng vua, hoàng hậu hay các binh lính, quân cờ vua ngày nay chỉ còn là khối gỗ được chạm khắc không giống người. Quá trình này là kết quả của xung đột tôn giáo, chính trị và thẩm mỹ kéo dài hàng thế kỷ.
Cờ vua có nguồn gốc từ Ấn Độ thế kỷ thứ sáu, với trò chaturanga, nghĩa là "bốn đơn vị quân" gồm xe, mã, tượng và bộ binh. Khi đó, các quân cờ được tạo hình khá cụ thể. Ngựa mang đầu ngựa, xe có hình chiến xa, còn tượng là chiến binh cầm giáo.
Khi trò chơi này lan sang Ba Tư (Iran ngày nay), nó được gọi là shatranj. Người Ba Tư tiếp tục dùng các quân cờ khắc họa người lính và nhà vua, phản ánh trật tự xã hội và quân đội đương thời. Thời đó, việc chạm khắc người và động vật là điều bình thường, không gây tranh cãi.
Chính trong giai đoạn này, cờ vua được xem như mô phỏng chiến trận, nơi người chơi nhập vai nhà vua chỉ huy quân lính.
Biến động lớn xảy ra khi Hồi giáo mở rộng ảnh hưởng sau thế kỷ thứ bảy. Trong kinh Qur'an và truyền thống Hồi giáo, việc tạc tượng hoặc mô phỏng hình người, động vật chỉ dành cho Thượng đế.
Khi cờ vua du nhập vào khối Arab, nó vẫn được yêu thích. Tuy nhiên, những người thợ khắc phải tìm cách ẩn đi hình người để tránh bị coi là xúc phạm tôn giáo. Kết quả là, các quân cờ được giản lược thành hình trụ, khối, hoặc tháp nhỏ, chỉ khác nhau ở độ cao và hoa văn. Từ đó, cờ vua bắt đầu mất hình người.
Những bộ cờ thời Abbasid (thế kỷ 9, 10) khai quật ở Nishapur (Iran) hay Samarkand (Uzbekistan) cho thấy các quân được khắc cực kỳ đơn giản, không có mặt người hay ngựa, chỉ là hình trụ, tháp hoặc chóp.
Cờ vua lan tới Tây Ban Nha và Nam Âu thông qua người Arab. Người châu Âu nhanh chóng bị cuốn hút, nhưng ban đầu vẫn tiếp nhận phiên bản không hình người này.
Tuy nhiên, đến thế kỷ 12, 13, dưới thời Trung Cổ, cờ vua dần được "Kitô hóa". Các nghệ nhân phương Tây bắt đầu khôi phục lại hình dáng con người, nhất là trong tầng lớp quý tộc.
Các bộ cờ thời đó thường được làm từ ngà voi hoặc gỗ quý, thể hiện hình ảnh vua, hoàng hậu, hiệp sĩ, giáo sĩ và lính bộ. Nổi tiếng nhất là bộ cờ Lewis (Lewis Chessmen) tìm thấy ở Scotland, khoảng năm 1150 đến 1200.
Những quân cờ này có khuôn mặt rõ ràng, dáng ngồi uy nghi, thể hiện xã hội phong kiến và tôn giáo. Vua đội vương miện, hậu chống cằm suy tư, giám mục cầm gậy lễ.
Cờ vua hình người phổ biến ở châu Âu suốt nhiều thế kỷ. Nhưng đến thế kỷ 19, một cuộc cách mạng thẩm mỹ đã diễn ra.
Năm 1849, tại London, hiệp hội cờ vua Anh tổ chức cuộc thi thiết kế nhằm tạo ra bộ cờ tiêu chuẩn cho các giải đấu quốc tế. Người chiến thắng là Nathaniel Cook, một nhà thiết kế nội thất. Ông đề xuất bộ cờ mới với các đường nét thanh lịch, cân đối, không mô phỏng khuôn mặt hay hình dáng người thật. Mỗi quân chỉ mang biểu tượng gợi nhớ.
Mã có đầu ngựa. Xe là tháp hình lâu đài. Tượng là đầu chóp có khe. Hậu và vua phân biệt bằng vương miện và thập giá.
Bộ cờ này được nhà sản xuất John Jaques & Son tung ra thị trường với tên Staunton, theo nhà vô địch thế giới không chính thức Howard Staunton, người quảng bá và bảo chứng cho thiết kế.
Từ đó, bộ cờ Staunton trở thành chuẩn mực quốc tế, được Liên đoàn cờ vua thế giới (FIDE) công nhận đến nay. Như vậy, quân cờ vua chính thức không còn hình người kể từ giữa thế kỷ 19.
Sự biến mất của hình người không chỉ do tôn giáo hay thẩm mỹ, còn mang tính thực dụng. Trước hết, các quân cờ trừu tượng dễ sản xuất, bền hơn, nhẹ hơn, thuận tiện cho thi đấu và vận chuyển.
Việc chuẩn hóa giúp giảm nhầm lẫn khi thi đấu. Với cờ hình người, mỗi bộ có phong cách khác nhau, dễ gây rối cho người chơi quốc tế.
Hình khối đơn giản thể hiện tinh thần logic và trừu tượng của cờ vua hiện đại, trò chơi của trí tuệ hơn là biểu tượng của giai cấp.
Việc loại bỏ hình người cũng giúp cờ vua trở nên phổ biến hơn. Trong thế giới đa tôn giáo và văn hóa, sử dụng hình người có thể gây phản cảm hoặc bị cấm ở một số nơi. Thiết kế Staunton trung lập, không tôn giáo, không quốc tịch, nên trở thành biểu tượng toàn cầu.
Nhờ đó, cờ vua vượt qua ranh giới phương Tây hay Hồi giáo, trở thành ngôn ngữ chung của trí tuệ. Đến nay, FIDE đã có 201 thành viên. Thế giới cũng có hàng trăm triệu người chơi cờ vua mỗi năm.
Tuy nhiên, hình tượng người vẫn không hoàn toàn biến mất. Trong nghệ thuật và sưu tầm, nhiều nghệ nhân vẫn khắc họa cờ vua theo phong cách tượng nhỏ, như ở bộ cờ Napoleon, Chiến tranh Thế giới, Star Wars hay Harry Potter.
Các bộ này chủ yếu mang tính trưng bày, không dùng trong thi đấu. Nhưng chúng phản ánh nhu cầu của con người muốn kể chuyện thông qua bàn cờ. Ở đó, các quân cờ là những nhân vật, không phải chỉ là ký hiệu.
Cờ vua là biểu tượng của thể thao trí tuệ, khoa học và toán học. Nhưng ít ai nhớ rằng, nó từng khởi nguồn từ những bức tượng người lính. Bàn cờ hôm nay với những quân gỗ đơn giản là kết tinh của 1.500 năm thay đổi trong văn hóa và tư duy con người..
Xuân Bình (theo Harry Golombek)