Theo sách Lịch sử văn hóa người Thái Nghệ An, thuở xưa, người dân vùng cao khai hoang nương rẫy, ngô lúa đầy nhà. Có năm do mải mê với niềm vui được mùa, các gia đình quên rằng nhờ Phà (trời) ban mưa thuận gió hòa mới có thành quả. Tức giận, Phà sai thần sấm, thần gió và thần mưa xuống trần gian để lấy lại những sản vật đã ban cho dân làng.
Thần sấm đánh những hồi trống dài giận dữ. Thần gió cũng quét những chiếc chổi khổng lồ khiến nhiều nhà cửa đổ sập, cây cối, hoa màu đổ rạp. Thần mưa vươn vòi khổng lồ xuống sông Nậm Nơn, hút nước lên rồi đổ xuống đống đổ nát mà thần gió gây ra. Cả vùng đất trù phú trong chốc lát trở nên tan hoàng, người Thái sinh sống tại các huyện miền tây xứ Nghệ đối mặt với đói rét.
Cố gắng nhặt nhạnh những gì còn sót lại, dân làng sửa soạn một mâm cúng xin Phà rủ lòng thương. Thấy người dân biết lỗi, Phà giao thần sấm mang lại mưa thuận gió hòa. Từ đó, người Thái ở Nghệ An bắt đầu có tục thờ thần sấm.
Thầy mo Lữ Trọng Bằng, 67 tuổi, trú huyện Quỳ Châu, cho biết hàng năm sau Tết Nguyên đán, khi trời phát ra tiếng sấm đầu tiên, người Thái mới thực sự đón Tết. Nếu tiếng sấm diễn ra vào ban ngày, năm đó xảy ra hạn hán, mất mùa. Sấm vào buổi tối thì mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu. Năm ngoái, tại nơi ông Bằng sống, sấm xuất hiện ngày 11/2 Âm lịch, lúc nửa đêm.
Nghe thấy tiếng sấm, các gia đình trong bản sẽ thông báo cho nhau biết để tổ chức làm nghi lễ cúng thần sấm. Lễ vật chuẩn bị gồm có tấm vải lớn trải trên mâm nhôm hoặc gỗ, bên trong đặt đĩa xôi, một quả trứng, bát gạo, gà luộc, thịt lợn luộc, chai rượu, vò rượu cần, trầu cau. Già làng uy tín hoặc thầy mo có kinh nghiệm sẽ được gia chủ mời đến chủ trì, đứng ra "thương thuyết" với thần sấm.
"Trong lễ cúng, tôi thường rửa sạch các vị thuốc bắc, chuẩn bị một đồng bạc trắng cho vào bát nước. Mọi người trong nhà phải rửa mặt bằng nước này để được thần sấm che chở khỏe mạnh, làm ăn suôn sẻ, trường thọ", ông Bằng nói.
Lễ cúng thần sấm của người Thái kéo dài ba ngày, hiện nay diễn ra trong một ngày. Khi thấy cây nến bằng sáp ong đặt trên bàn thờ cháy hết, gia chủ sẽ hạ cỗ, mời người thân cùng hàng xóm đến dùng bữa, uống chén rượu chia vui.
Với người Ơ Đu ở bản Văng Môn, xã Nga My, huyện Tương Dương, Tết tiếng sấm còn gọi là Chăm Phtrong. Trước đây, tộc người này không có lịch, chỉ dựa vào hiện tượng thiên nhiên để xác định thời gian. Theo lịch Ơ Đu, sau mùa đông lạnh kéo dài, tiếng sấm đầu tiên xuất hiện là báo hiệu trời đất sang năm mới. Đó cũng là lúc họ tổ chức đón Tết với nhiều hoạt động cúng bái, mở hội ăn mừng.
Già làng Lo Văn Tình, 77 tuổi, trú bản Văng Môn, cho hay khi nghe tiếng sấm đầu tiên vang lên trên bầu trời, thầy mo - người được xem là "sứ giả thần linh", sẽ đánh hồi chiêng báo cho cả bản biết để sửa soạn đón Tết. Mọi người sau đó cùng thầy mo mang theo các vật dụng sinh hoạt hàng ngày ra suối rửa sạch, hàm ý gột rửa những điều xui xẻo của năm cũ để chào đón năm mới tốt lành hơn.
"Tiếp đó người dân về dọn dẹp nhà cửa tươm tất. Xong xuôi thì họ chuẩn bị những lễ vật như: thịt lợn, gà, cá, thịt sóc, rượu cần, bánh chưng, cơm lam, bày lên hai chiếc mâm đã trải sẵn lá chuối rừng rồi ngồi cúng bái", ông Tình nói.
Theo ông Tình, ngoài làm lễ cúng tại nhà, người Ơ Đu thường chọn bãi đất trống rộng rãi bên bờ suối để tổ chức Tết tiếng sấm cho cả cộng đồng. Họ quan niệm tế lễ ngoài trời "mới có thể giao tiếp và truyền đạt những thỉnh cầu đến với thần linh". Sáng hôm diễn ra lễ cúng, thầy mo cùng đại diện các gia đình mang mâm đựng lễ vật lên ngọn núi nằm ở phía đông bản Văng Môn để mời tổ tiên về dự lễ.
Cúng xong thần linh trên núi, người dân sẽ tập trung tại nhà văn hóa cộng đồng trong bản để làm nghi lễ vía, buộc sợi chỉ vào cổ tay họ hàng, hàng xóm, với ý nghĩa để cơ thể luôn được khỏe mạnh. Họ xem đây là sợi chỉ thiêng, không được tháo ra, mà phải giữ cho đến năm sau. Tiếp nối phần lễ là tiệc ăn uống và các trò chơi dân gian, múa hát. Người dân hòa mình trong tiếng nhạc, trống, đi quanh theo mâm lễ, dùng ống tre gõ vào đất để tạo ra âm thanh giống như tiếng sấm.
Theo ông Lo Văn Long, 64 tuổi, trú bản Văng Môn, tiếng sấm còn là mốc thời gian để người dân thực hiện những việc trọng đại của gia đình, dòng họ và cộng đồng. Đây là dịp phong tước cho các chức sắc như trưởng họ, già làng, hoặc đổi tên cho những người đàn ông đã trưởng thành. Các gia đình có người mất trong năm thường mời thầy mo về nhà làm lễ tiễn linh hồn về với tiên tổ. Với góa phụ, đây là lúc làm lễ bỏ tang, sau đó họ có thể đi bước nữa. Những trẻ em sinh năm ngoái, thời điểm này được già làng đến làm lễ nhập họ và đặt tên chính thức.
Trước đây Tết tiếng sấm của người Ơ Đu diễn ra 5 ngày, nay còn 2 ngày. Sau dịp này, họ sẽ lên rẫy trỉa ngô, trồng lúa, làm các công việc thường nhật để mưu sinh.
Bà Phan Thị Anh, Trưởng phòng Quản lý di sản, Sở Văn hóa Thể thao tỉnh Nghệ An, cho biết Tết tiếng sấm là nét tín ngưỡng đặc sắc, chứa đựng nhiều tư liệu khoa học, phục vụ công tác nghiên cứu về sự phát triển văn hóa tinh thần của người dân tộc thiểu số. Tỉnh đã lập hồ sơ gửi Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đưa nghi lễ này vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia để bảo tồn.
"Bộ đang yêu cầu bổ sung một số thước phim tư liệu để minh họa cho di sản. Sắp tới khi chỉnh sửa, Sở sẽ gửi lại hồ sơ để được xét duyệt", bà Anh nói.
Nghệ An hiện có 47 dân tộc cùng sinh sống, trong đó các dân tộc thiểu số đông người nhất gồm Thái (hơn 338.000), Thổ (hơn 71.000), Khơ Mú (hơn 43.000), Mông (gần 34.000), Ơ Đu (hơn 1.000)...
Đức Hùng