Chiều giữa tháng 6, Đinh Hiền, 20 tuổi, ở xã Ayun, huyện Chư Sê, trở về nhà sau một ngày trên rẫy. Vừa đẩy máy gieo lúa lên thềm nhà, tháo chiếc gùi mang sau lưng, đứa con trai 2 tuổi liền ôm chầm lấy mẹ, khóc đòi bú.
Cô gái người Ba Na liếc nhìn trong căn nhà bêtông rộng chừng 20 m2, chồng cô - thanh niên 19 tuổi - đang nằm ngủ trên chiếc giường bừa bộn quần áo, chăn màn. Hiền thở dài, chán nản, song chẳng muốn lên tiếng trách móc chồng, bởi thiếu nữ đã quen với cảnh ấy từ lúc bước vào hôn nhân tuổi mới lớn.
"Nếu nhìn thấy tương lai như thế này em đã không lấy chồng sớm", Hiền nói.
Mẹ mất sớm, bố theo vợ mới. Hiền sống cùng 7 anh chị em trong căn nhà lụp xụp ở vùng "chảo lửa" huyện Chư Sê. Bốn năm trước, Hiền, 16 tuổi, học sinh lớp 9 tình cờ quen thiếu niên cùng xã. Nữ sinh nghỉ học khi chưa kết thúc học kỳ một và được hai bên gia đình tổ chức đám cưới trong lặng lẽ, của "hồi môn" là một chai rượu và một con gà.
Bước vào cuộc sống hôn nhân, với suy nghĩ ngây thơ của cô gái trẻ, Hiền tin rằng chỉ cần hai vợ chồng cùng nhau cố gắng, làm ăn chăm chỉ thì cuộc sống sẽ bớt vất vả, con cái không phải chịu cảnh thiếu ăn, thiếu mặc.
Mỗi ngày, Hiền dậy sớm lên nương, ai thuê gì làm nấy, từ cuốc đất, phát cỏ đến hái cà phê thuê để có tiền lo cho gia đình. Chồng cô thỉnh thoảng cũng theo vợ lên rẫy, hoặc ra sông đánh bắt cá mang về nấu ăn hoặc bán kiếm thêm thu nhập.
Nhưng khoảng thời gian ấy không kéo dài. Vài tháng sau, Hiền bắt đầu thấy chồng ít ra khỏi nhà, bỏ hẳn việc làm nương. Anh tụ tập bạn bè nhậu nhẹt, say sưa từ sáng đến tối.
Có những ngày, vừa đi làm thuê về, cô lại tất tả xuống bếp, dọn dẹp nhà cửa trong khi chồng nằm vật vờ với cơn say. "Chồng ham rượu không chịu làm ăn là nguyên nhân chiến khiến cả hai thường xuyên cãi vã", Hiền nói và mô tả cuộc sống hôn nhân của mình đầy bạo lực và nước mắt.
Dần dần, thiếu nữ không còn dám trông chờ vào ai ngoài chính mình. Hiền bắt đầu trưởng thành, học cách đối mặt và nhận ra rằng chỉ tình yêu và sự cố gắng là chưa đủ, nếu thiếu đi sự thấu hiểu và đồng hành.
Năm 2023, Hiền sinh con đầu lòng, nhưng mọi thứ đều tự cô vợ gánh vác và giúp đỡ của người thân. "Nếu không vì con, có thể em đã chọn cách bỏ chồng", Hiền nói và nhận ra rằng thực tế sau hôn nhân không giống như những gì em tưởng tượng. Những mơ mộng ban đầu dần bị khỏa lấp bởi áp lực kinh tế, gánh nặng mưu sinh, sự khác biệt quan điểm sống.
Hiền là một trong hàng nghìn thiếu nữ ở Tây Nguyên rơi vào vòng xoáy tảo hôn, phổ biến ở vùng sâu, nơi sinh sống của đồng bào dân tộc thiểu số như Ba Na, Jrai, Xê Đăng... Nguyên nhân bắt nguồn từ hoàn cảnh khó khăn, nhận thức còn hạn chế, và thiếu sự can thiệp hiệu quả từ gia đình, nhà trường và chính quyền địa phương.
Theo kết quả điều tra thu thập thông tin vào năm 2019 thuộc 53 dân tộc thiểu số của Ủy ban Dân tộc và Tổng cục Thống kê, tỷ lệ tảo hôn tại khu vực Tây Nguyên là 27,5 % - cao nhất cả nước. Từ năm 2021 đến 2023, riêng tỉnh Gia Lai ghi nhận trên 2.200 cặp tảo hôn, với nữ từ 13-17 tuổi, nam 16-17 tuổi.
Các em gái vị thành niên sau khi lập gia đình thường bỏ học, phụ thuộc vào chồng, mất cơ hội phát triển; không bằng cấp và nghề nghiệp; không được trang bị kiến thức chăm sóc sức khỏe sinh sản. Nhiều trường hợp sinh con gặp biến chứng, nguy hiểm tính mạng cả mẹ lẫn bé.
Hệ quả của tảo hôn ảnh hưởng cả cộng đồng. Tảo hôn dẫn đến sinh con sớm, tỷ lệ đói nghèo cao, tăng gánh nặng cho y tế, giáo dục, an sinh xã hội. Trẻ em sinh ra từ cha mẹ vị thành niên có nguy cơ suy dinh dưỡng, kém phát triển thể chất và trí tuệ. Về lâu dài, tình trạng này tạo ra một vòng luẩn quẩn của đói nghèo và tụt hậu.
Tương tự Đinh Hiền, Diễm My, 15 tuổi, ở xã Ayun nghỉ học giữa chừng khi đang học lớp 7 để lấy chồng hơn mình hai tuổi. Một tháng trước, em sinh con đầu lòng tại bệnh viện sau ca chuyển dạ khó. Tuy nhiên, do không có đủ giấy tờ tùy thân, My buộc phải nhờ chị gái đứng tên nhận con nuôi để làm giấy chứng sinh, giấy khai sinh và các giấy tờ cần thiết khác.
My không biết con bị gì khi đứa bé liên tục quấy khóc, toàn thân nổi chấm đỏ, vành tai bắt đầu lở loét. Cô gái nhỏ bối rối, bế con sang nhờ chị chăm giúp rồi chiều hôm đó họ chở bé gái đến bệnh viện chữa trị.
Mọi chi phí từ thuốc thang, bỉm sữa, khám bệnh...đều do gia đình nội ngoại gánh vác. Cô không biết gì về chế độ thai sản, bảo hiểm, hay các chính sách hỗ trợ mẹ và trẻ sơ sinh. "Em chỉ mong con khỏe mạnh và sau này không bỏ học sớm như mẹ" My nói, giọng ngập ngừng.
Nhằm góp phần đẩy lùi tình trạng tảo hôn, đầu tháng 6, Phân hiệu Học viện Phụ nữ Việt Nam tổ chức lớp tập huấn Ứng dụng phương pháp phát triển cộng đồng dựa vào nội lực (ABCD) trong phòng ngừa tảo hôn, hôn nhân cận huyết thống, cho hàng trăm học sinh, phụ huynh, già làng, trưởng bản, người có uy tín ở Ayun - xã đặc biệt khó khăn của huyện Chư Sê.
Bà Nguyễn Thị Oanh, Phó giám đốc Phân hiệu Học viện Phụ nữ Việt Nam, cho biết lớp tập huấn tập trung khai thác và phát huy các nguồn lực sẵn có trong cộng đồng thay vì chỉ nhìn vào những khó khăn, hạn chế. Phương pháp này giúp họ nhận ra thế mạnh của chính mình và từ đó tạo ra sự thay đổi tích cực, có đủ nội lực để đẩy lùi hủ tục và cải thiện cuộc sống của chính mình.
Các học viên được chia nhóm để cùng thảo luận, trình bày hiểu biết của mình, lập bản đồ tài sản cá nhân và cộng đồng, từ đó xây dựng kế hoạch tuyên truyền phòng chống tảo hôn phù hợp với thực tiễn.
Trần Hóa