Là giáo sư ngành vật lý thiên văn tại đại học Virginia, Mỹ, ông Trịnh Xuân Thuận dành cả đời nghiên cứu khoa học thiên văn. Ông cũng là tác giả nhiều tác phẩm nổi tiếng như Giai điệu bí ẩn, Hỗn độn và hài hòa, Cái vô hạn trong lòng bàn tay, Những con đường của ánh sáng, Nguồn gốc.
Từ điển yêu thích bầu trời và các vì sao được sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái, bao gồm hệ thống mục từ mô tả nhiều khái niệm cơ bản gồm "Ánh sáng", "Lỗ đen" đến những vấn đề trừu tượng như "Minh triết", "Tâm linh". Qua mỗi mục, tác giả mở ra một thế giới phong phú của vật lý thiên văn, nơi ông mô tả các thực thể với sự ngưỡng mộ và say mê.
Tuy được trình bày như từ điển, sách tạo điểm nhấn ở cách tác giả lựa chọn mục từ. Nếu từ điển thông thường có cách trình bày ngắn gọn, khái quát nhằm giúp người xem hiểu từ vựng, thuật ngữ, khái niệm trong một lĩnh vực nhất định, tác phẩm này gồm những vấn đề tác giả thích thú mà ông tin sẽ kích thích trí tò mò bạn đọc. Ngoài ra, ông cũng đưa vào nhiều câu hỏi đáng suy ngẫm về thân phận và vị trí của con người trong vũ trụ.
"Sau rốt, nguyên tắc của một cuốn từ điển yêu thích là phải nói về những điều mà ta thích và những cái khiến ta suy ngẫm", ông viết trong lời giới thiệu sách. Vì thế, mỗi mục không chỉ cung cấp thông tin khoa học mà còn mời gọi độc giả dừng lại để suy ngẫm. Tại đây, tác giả đóng vai trò người kể chuyện, lý giải ngôn ngữ của bầu trời và những vì sao.
Các mục từ trước tiên mô tả thế giới lạ lùng và kỳ diệu của vật lý thiên văn - nơi chứa đầy các thực thể kỳ dị và huyền ảo được nhào nặn bởi lực hấp dẫn. Thiên sử thi hùng tráng của vũ trụ được ước tính dài gần 14 tỷ năm. Tác giả không chỉ kể lại quá trình vũ trụ hình thành theo giả thuyết Big Bang, mà còn những truyền thuyết được con người xây dựng qua các nền văn hóa, thời đại nhằm giải thích thế giới xung quanh.
Tác phẩm cũng nói về nguồn gốc của những thiên hà, các tập hợp chứa hàng trăm tỷ vì tinh tú, khí và bụi được gắn kết bằng lực hấp dẫn - thành phần được tạo ra trong ba phút đầu tiên của vũ trụ. Các mục từ cũng thuật lại sự sinh ra, tồn tại và chết đi của các ngôi sao, những lò luyện chói sáng của vũ trụ, sự hình thành các hành tinh và sự sống nhờ thuật giả kim hạt nhân kỳ diệu. Tác giả chọn cách viết dễ hiểu, song vẫn duy trì sự chặt chẽ và chính xác của một công trình nghiên cứu khoa học. Với các khái niệm khó, ông thường sử dụng phép ẩn dụ và các hình ảnh của cuộc sống hàng ngày để người đọc cảm thấy gần gũi hơn.
Trong mỗi câu chuyện, dù là khoa học hay truyền thuyết, đều có sự xuất hiện của các con người đặc biệt. Đó là những cá nhân dựa vào thiên bẩm và sự chăm chỉ, phát hiện ra các hiện tượng mới hoặc mối liên hệ giữa các sự kiện. Đối với Trịnh Xuân Thuận, một người yêu bầu trời không chỉ bị cuốn hút bởi điều xa xôi, mà còn có thể hiểu về chính mình thông qua các hành tinh.
Ở mục về nguồn gốc và sự sống trên Trái đất, giáo sư dành nhiều lời ngợi ca Mặt trời và những cảnh tượng huyền bí, rực rỡ. Mặt khác, ông cho thấy con người đang hủy hoại môi trường sống của mình như thế nào. Theo tác giả, trí tuệ và ý thức là con dao hai lưỡi. Con người biết vượt qua sức hút của Trái đất để chinh phục không gian, đặt chân lên Mặt trăng. Chúng ta cũng bắt đầu tìm kiếm các hệ Mặt trời khác và các trí tuệ ngoài Trái đất, nhưng cũng đã có khả năng tự diệt, phá hủy sự đa dạng sinh học làm tổn thương chốn nương thân trong vũ trụ của mình.
Sau cùng, các mục từ không chỉ là những lựa chọn dựa trên niềm yêu thích của tác giả. Ông thừa nhận: "Tôi đưa vào đây các mục từ có mục đích đặt khoa học trở lại một bối cảnh nhân bản hơn".
Là cái tên nổi tiếng trong lĩnh vực phổ biến khoa học, giáo sư Trịnh Xuân Thuận nhận nhiều giải thưởng danh giá như giải Moron của Viện Hàn lâm Pháp về văn chương 2007, giải Kalinga về phổ biến tri thức khoa học của UNESCO 2009 và giải thưởng quốc tế Cino del Duca 2012. Năm 2022, ông đoạt Giải thưởng Lớn của Cộng đồng Pháp ngữ, dành cho các cá nhân đóng góp xuất sắc vào việc duy trì và minh họa ngôn ngữ Pháp.
Ngạn Bình