Thành cổ nằm ở thị trấn Diên Khánh, cách TP Nha Trang 10 km, được xây từ năm 1793, từng là trung tâm hành chính của tỉnh. Ban đầu thành có sáu cổng ra vào, nay còn 4 cổng tên là Đông, Tây, Tiền (hướng nam) và Hậu (hướng bắc). Hiện, các cổng thành đều bị vẽ, viết bậy, cùng nhiều rác thải bốc mùi hôi thối.
Cổng phía đông, tây nằm trên trục đường Lý Tự Trọng dẫn vào trung tâm huyện. Nối với cổng là tuyến đường hàng trăm mét, lát bằng gạch nung, song bị sụt lún, nứt kéo dài, rác thải, cỏ dại mọc um tùm bít kín lối đi. Khu vực cổng có nhiều chữ viết, hình vẽ bằng sơn, vật cứng khắc lên tường. Đơn vị quản lý còn đóng đinh vào tường thành treo hệ thống điện, đèn trang trí.
Tương tự, cổng phía bắc, nam, chỗ thì bỏ hoang, cỏ cây mọc um tùm, trở thành điểm tập kết rác, nơi thì vắng vẻ trở thành điểm một số người địa phương tụ tập chích, hút. Ông Trung Hiếu, hộ dân sống gần cổng thành, cho biết khu vực ô nhiễm, bốc mùi nặng mỗi khi mưa lớn. Người dân nhiều lần kiến nghị lên chính quyền nhưng không thấy ai đến dọn dẹp.
Ông Nguyễn Tuấn Dũng, Phó giám đốc phụ trách Trung tâm Bảo tồn di tích tỉnh, cho biết ban là đơn vị được giao trách nhiệm về mặt bảo tồn, tôn tạo nên không quán xuyến hết mọi việc, nhất là vấn đề an ninh trật tự, vệ sinh môi trường.
"Chúng tôi sẽ có ý kiến với Sở Văn hóa Thể thao và huyện Diên Khánh chú ý hơn nữa các vấn đề làm ảnh hưởng di tích", ông Dũng nói, cho biết mỗi tháng trung tâm hỗ trợ 6 triệu đồng để địa phương dọn dẹp và bảo vệ cổng thành.
Bà Nguyễn Thị Thu Ny, Phó chủ tịch UBND thị trấn Diên Khánh, cho biết thành cổ Diên Khánh rất rộng, hàng trăm hộ dân sinh sống, một số người thiếu ý thức nên công tác đảm bảo an ninh, vệ sinh khó đảm bảo tuyệt đối. Địa phương sẽ cử người tổ chức quét dọn, bảo vệ cũng như đẩy mạnh công tác tuyên truyền nâng cao ý thức người dân.
Thành Diên Khánh xây dựng trên diện tích 3,5 ha, chiều dài thành 2.600 m, tường cao 3,5 m, là quần thể kiến trúc quân sự theo kiểu Vauban - mẫu thành quân sự phổ biến ở Tây Âu vào thế kỷ 17-18. Công trình là trung tâm chính trị, hành chính của tỉnh Khánh Hòa từ năm 1802 đến 1945. Năm 1988, thành cổ được xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia.
Tháng 4/2022, công trình này được UBND tỉnh đề xuất bảo tồn với kinh phí hơn 166 tỷ đồng. Khoảng 200 hộ nằm trong vùng bảo vệ di tích sẽ được giải tỏa, bố trí tái định cư nơi khác. Hiện, dự án trùng tu được tỉnh lấy ý kiến của Cục Di sản (Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch).
Ông Nguyễn Thanh Hiến, Giám đốc Ban quản lý dự án phát triển tỉnh Khánh Hòa, cho biết dự kiến trong tháng 11/2023 công trình sẽ được phê duyệt, khởi công tháng 7/2024 và hoàn thành trong một năm.
Bùi Toàn