Sandbox: Công cụ thể chế của thời đại đổi mới mô hình kinh doanh
Khái niệm sandbox, ban đầu gắn với công nghệ tài chính, thực chất là một khuôn khổ pháp lý cho phép doanh nghiệp thử nghiệm sản phẩm, dịch vụ hoặc mô hình kinh doanh chưa có quy định điều chỉnh trong một môi trường được giám sát và giới hạn rủi ro. Trong mô hình này, doanh nghiệp được miễn trừ tạm thời khỏi một số quy định pháp lý cứng, nhưng vẫn chịu sự quản lý theo chế độ báo cáo, đánh giá định kỳ và giới hạn phạm vi thử nghiệm. Phương thức vận hành này giúp cân bằng hai mục tiêu tưởng như mâu thuẫn: khuyến khích đổi mới sáng tạo và bảo vệ sự ổn định của thị trường.
Ngày 14/6/2025, Quốc hội thông qua Luật Công nghiệp Công nghệ số. Ảnh: N.T
Trong bối cảnh công nghệ phát triển với tốc độ nhanh hơn khả năng phản ứng của hệ thống pháp luật, sandbox trở thành cầu nối giữa đổi mới công nghệ và quản lý nhà nước. Nếu luật pháp truyền thống được xây dựng theo nguyên tắc ổn định dài hạn, thì sandbox bổ sung một cơ chế mềm, linh hoạt và có khả năng thích ứng cao, cho phép Nhà nước quan sát, học hỏi và hoàn thiện chính sách dựa trên bằng chứng thực tế. Đây là triết lý “quản trị thích ứng” vốn được OECD, Ngân hàng Thế giới và nhiều cơ quan quốc tế khuyến nghị trong việc điều chỉnh các mô hình kinh tế mới.
Vai trò của sandbox không chỉ nằm ở khía cạnh tạo không gian thử nghiệm cho doanh nghiệp, mà còn ở khả năng thay đổi cấu trúc thể chế. Khi doanh nghiệp được thử nghiệm các mô hình dữ liệu mở, các thuật toán chấm điểm tín dụng, các nền tảng chia sẻ hay mô hình thương mại số đa chiều trong một môi trường được giám sát, họ có cơ hội tái cấu trúc mô hình vận hành, cách thức phân phối giá trị và chiến lược thu nhận giá trị. Quan trọng hơn, cơ quan quản lý có thể đánh giá rủi ro theo thời gian thực, điều chỉnh quy định trước khi mở rộng ra toàn xã hội, tránh được tình trạng lúng túng, chậm trễ hoặc phản ứng tiêu cực đối với công nghệ mới.
Trên thế giới, sandbox đã lan rộng từ fintech sang y tế số, giáo dục số, năng lượng tái tạo, giao thông thông minh và quản trị công. Singapore, Hàn Quốc, UAE và Australia đã đưa sandbox trở thành một phần trong chiến lược quốc gia về đổi mới sáng tạo. Nhiều quốc gia thậm chí thiết lập các sandbox ở cấp bộ hoặc cấp địa phương, cho phép thử nghiệm mô hình quản lý đô thị dựa trên dữ liệu, cấu trúc giao thông thông minh hay thử nghiệm giải pháp năng lượng sạch. Chính sự linh hoạt của mô hình này khiến sandbox trở thành một phương pháp quản lý mang tính “bản địa hóa nhanh”, phù hợp với bối cảnh công nghệ thay đổi liên tục.
Ở Việt Nam, sandbox xuất hiện muộn hơn nhiều quốc gia khác, nhưng lại tạo được bước chuyển mạnh mẽ trong tư duy xây dựng luật. Năm 2025, lần đầu tiên sandbox được ghi nhận chính thức trong ba trụ cột pháp lý: Nghị định 94/2025 về sandbox ngân hàng, Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo và Luật Công nghiệp Công nghệ số. Từ đây, sandbox không còn là một khái niệm mang tính đề xuất, mà trở thành cơ chế pháp lý rõ ràng trong hệ thống quản lý nhà nước.
Hệ sinh thái sandbox tại Việt Nam: Bước chuyển mang tính thể chế
Việt Nam đã từng trải qua những giai đoạn đáng nhớ khi đối diện với các mô hình kinh tế số mới. Giai đoạn 2014-2018, câu chuyện Grab - taxi truyền thống trở thành ví dụ điển hình về sự lệch pha giữa đổi mới công nghệ và phản ứng chính sách. Grab vận hành như một mô hình kinh tế chia sẻ, trong khi khuôn khổ pháp lý vẫn dựa trên logic của taxi truyền thống. Việc thiếu cơ chế thử nghiệm khiến cả doanh nghiệp và cơ quan quản lý rơi vào trạng thái bất định; mô hình mới không được công nhận, trong khi mô hình cũ không còn phù hợp. Sự tranh cãi kéo dài phản ánh nhu cầu cấp thiết về một môi trường thử nghiệm mềm, nơi mô hình mới có thể được đánh giá trước khi hoàn thiện chính sách.
Giai đoạn 2020-2024, nhiều văn kiện quan trọng như Nghị quyết 52-NQ/TW, Quyết định 411/QĐ-TTg và Nghị quyết 57-NQ/TW đã lần lượt đặt vấn đề về sandbox như một trụ cột thể chế cho đổi mới sáng tạo. Tuy nhiên, phải đến năm 2025, Việt Nam mới có bước ngoặt lớn khi sandbox chính thức được thể chế hóa.
Dấu mốc đầu tiên là Nghị định 94/2025/NĐ-CP về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát trong lĩnh vực ngân hàng. Nghị định quy định rõ phạm vi thử nghiệm, thời gian tối đa 24 tháng, các tiêu chí đánh giá rủi ro, cơ chế báo cáo, trách nhiệm của tổ chức tham gia và cơ quan quản lý. Bảy lĩnh vực được phép thử nghiệm bao gồm thanh toán, eKYC, chấm điểm tín dụng, P2P lending, open API và các dịch vụ hỗ trợ fintech. Đây là lần đầu tiên Việt Nam thiết lập môi trường pháp lý chính thức để doanh nghiệp công nghệ tài chính triển khai sản phẩm mới mà không phải chịu rủi ro pháp lý.
Ngay sau đó, một loạt doanh nghiệp lớn bắt đầu đăng ký thử nghiệm. Mô hình liên minh Mobifone - Techcombank - One Mount xây dựng doanh nghiệp thanh toán số; FPT triển khai thử nghiệm eKYC sinh trắc học; Viettel Digital thử nghiệm thanh toán dựa trên blockchain; Tima đưa vào vận hành hệ thống chấm điểm tín dụng ứng dụng trí tuệ nhân tạo. Những mô hình này trước đây hoạt động hạn chế vì thiếu khung pháp lý. Khi sandbox xuất hiện, động lực nghiên cứu, phát triển và đổi mới mô hình kinh doanh được giải phóng.
Dấu mốc lớn thứ hai nằm ở việc Quốc hội thông qua Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, có hiệu lực từ tháng 10/2025. Luật này chuyển hướng mạnh mẽ từ mô hình tiền kiểm sang hậu kiểm, đặt trọng tâm vào đánh giá kết quả và cơ chế quản lý rủi ro thay vì kiểm soát chặt chẽ các bước hoạt động. Đây là điều kiện lý tưởng để các mô hình công nghệ mới như AI, dữ liệu lớn, blockchain, công nghệ y tế hay giáo dục số được thử nghiệm trong không gian an toàn.
Tiếp đó, Luật Công nghiệp Công nghệ số, có hiệu lực từ 2026, thiết lập cơ chế sandbox dành riêng cho AI, tài sản số và bán dẫn. Việc Việt Nam trở thành quốc gia đầu tiên trên thế giới có luật riêng về công nghiệp công nghệ số thể hiện tham vọng trở thành trung tâm công nghệ của khu vực. Những ưu đãi vượt trội như thuế suất 5% trong 37 năm, miễn thuế 6 năm đầu và giảm 50% trong 13 năm tiếp theo cho các dự án công nghệ cao đã tạo ra tiền đề để sandbox trở thành một phần trong chiến lược thu hút đầu tư.
Không chỉ cấp trung ương, cấp địa phương cũng bắt đầu chủ động tham gia vào hệ sinh thái sandbox. TP.HCM thử nghiệm mô hình quản trị đô thị bằng dữ liệu, hệ thống camera AI nhận diện hành vi bất thường và dự báo giao thông. Hà Nội và Đà Nẵng thử nghiệm dữ liệu mở tích hợp vào hệ thống dịch vụ công trực tuyến. Tại Diễn đàn Kinh tế mùa Thu 2025, các đề xuất của CMC về khung chuyển đổi AI cho TP.HCM nhấn mạnh sandbox là bước đi cần thiết để doanh nghiệp tư nhân nhanh chóng thử nghiệm các mô hình xử lý dữ liệu lớn, phục vụ chính quyền thông minh.
Nhìn tổng thể, sandbox tại Việt Nam đã bước qua giai đoạn thảo luận chính sách và chuyển sang giai đoạn thực thi, tạo nên ba tầng nấc thể chế: sandbox ngân hàng, sandbox cho đổi mới sáng tạo và sandbox cho công nghiệp công nghệ số. Đây là nền tảng để hình thành hệ sinh thái chuyển đổi số có khả năng học hỏi, điều chỉnh và thích ứng.
Những cơ hội sandbox tạo ra cho chuyển đổi số Việt Nam
Cơ chế sandbox mang đến một loạt cơ hội chiến lược, tác động trực tiếp đến chất lượng và tốc độ chuyển đổi số.
Thứ nhất, sandbox tạo điều kiện cho sự bứt phá trong đổi mới mô hình kinh doanh. Trước đây, doanh nghiệp mất từ ba đến năm năm để hoàn thiện thủ tục xin phép triển khai sản phẩm mới. Với sandbox, thời gian này rút xuống chỉ còn từ một đến hai năm, đồng thời doanh nghiệp được bảo vệ về mặt pháp lý trong suốt quá trình thử nghiệm. Điều này khuyến khích sự xuất hiện của các mô hình kinh doanh dựa trên dữ liệu, nền tảng đa chiều, trí tuệ nhân tạo và các giải pháp công nghệ tài chính. Những mô hình như eKYC nâng cao, chấm điểm tín dụng AI hay thanh toán blockchain sẽ tạo nền tảng để Việt Nam nâng cao chất lượng tài chính toàn diện và đẩy nhanh tiến trình số hóa dịch vụ ngân hàng.
Thứ hai, sandbox thúc đẩy sự phát triển của kinh tế dữ liệu. Dữ liệu đã trở thành nguồn tài nguyên chiến lược của mọi quốc gia, nhưng việc khai thác dữ liệu luôn đi kèm các rủi ro về quyền riêng tư, an toàn thông tin và đạo đức AI. Sandbox giúp xác lập môi trường thử nghiệm an toàn cho việc chia sẻ dữ liệu giữa cơ quan công và khu vực tư nhân. Các thuật toán xử lý dữ liệu lớn, mô hình AI phân tích hành vi người dùng hay hệ thống dự báo rủi ro đều có cơ hội được thử nghiệm trước khi áp dụng rộng rãi. Điều này tạo nền tảng để Việt Nam xây dựng thị trường dữ liệu, một trụ cột quan trọng của kinh tế số.
Thứ ba, sandbox mở đường cho ứng dụng AI vào quản trị nhà nước. Quản lý giao thông bằng thuật toán, phân tích dữ liệu dân cư để cung cấp dịch vụ công thông minh hay dự báo an ninh đô thị đều đòi hỏi môi trường thử nghiệm có kiểm soát. Nhờ sandbox, các địa phương có thể đánh giá mức độ an toàn, hiệu quả và phù hợp của mô hình trước khi triển khai toàn diện. Đây là yếu tố quan trọng để xây dựng chính quyền số vận hành theo thời gian thực.
Thứ tư, sandbox trở thành công cụ thu hút đầu tư vào các ngành công nghệ chiến lược. Với ưu đãi mạnh mẽ trong Luật Công nghiệp Công nghệ số, sự xuất hiện của sandbox giúp doanh nghiệp quốc tế giảm rủi ro khi đầu tư vào Việt Nam. Các mô hình thiết kế chip, ứng dụng AI tổng hợp, công nghệ tài sản số hay trung tâm dữ liệu đều cần môi trường thử nghiệm trước khi thương mại hóa. Sandbox mang đến sự bảo đảm cần thiết để thu hút vốn đầu tư lớn và các hoạt động R&D.
Thứ năm, sandbox góp phần hình thành văn hóa đổi mới có kiểm soát trong bộ máy quản lý nhà nước và cộng đồng doanh nghiệp. Văn hóa này là nền tảng cho sự phát triển bền vững của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.
Những thách thức hiện hữu và hướng hoàn thiện cơ chế sandbox tại Việt Nam
Dù mang lại nhiều cơ hội, sandbox tại Việt Nam vẫn đối diện những thách thức quan trọng. Một trong những hạn chế lớn nhất là phạm vi áp dụng sandbox còn hẹp. Ngoài ngân hàng, khoa học và công nghệ, công nghiệp công nghệ số, Việt Nam chưa có sandbox chuyên ngành cho các lĩnh vực như y tế số, năng lượng tái tạo, giáo dục số, logistics thông minh, chuyển đổi xanh hay tài sản số. Trong khi đó, chuyển đổi số lại mang tính đa ngành, đòi hỏi sự liên thông giữa các lĩnh vực. Việc thiếu một sandbox tổng thể dẫn đến tình trạng phân mảnh thể chế, khiến doanh nghiệp gặp khó khăn khi triển khai giải pháp liên ngành.
Thách thức thứ hai là năng lực quản lý sandbox của các cơ quan nhà nước còn hạn chế. Sandbox yêu cầu nhân lực hiểu sâu về công nghệ, có khả năng đánh giá rủi ro và theo dõi mô hình theo thời gian thực. Nhiều cơ quan vẫn thiếu đội ngũ chuyên gia có trình độ về trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn hay blockchain, dẫn đến việc đánh giá hồ sơ thử nghiệm còn chậm hoặc quá thận trọng.
Một vấn đề khác nằm ở việc thiếu cơ chế chuyển tiếp sau thử nghiệm. Khi mô hình thử nghiệm thành công, doanh nghiệp cần một lộ trình rõ ràng để mở rộng triển khai trên phạm vi lớn. Tuy nhiên, nhiều mô hình sau khi thử nghiệm vẫn bị “treo” vì chưa có quy định pháp lý chính thức.
Ngoài ra, văn hóa sợ rủi ro vẫn là rào cản đáng kể. Để sandbox vận hành hiệu quả, cần xây dựng văn hóa chấp nhận rủi ro có kiểm soát và xem thử nghiệm như một phần của tiến trình chính sách.
Để hoàn thiện mô hình sandbox, Việt Nam cần thiết lập một khuôn khổ pháp lý tổng thể ở cấp luật, tương tự mô hình của Singapore hoặc Anh. Luật sandbox quốc gia sẽ xác lập nguyên tắc chung, giúp các bộ ngành triển khai đúng hướng và đảm bảo tính liên thông của hệ thống thể chế. Bên cạnh đó, có thể thành lập Trung tâm Điều phối Sandbox Quốc gia, đóng vai trò như một cơ quan độc lập chịu trách nhiệm thẩm định, giám sát, điều phối và công bố dữ liệu thử nghiệm. Cơ quan này cũng sẽ hỗ trợ doanh nghiệp trong quá trình thử nghiệm và đề xuất sửa đổi chính sách.
Một nhiệm vụ khác là phát triển mạnh hạ tầng dữ liệu. Sandbox chỉ có thể vận hành hiệu quả khi doanh nghiệp có khả năng truy cập dữ liệu thử nghiệm và cơ quan quản lý có công cụ phân tích dữ liệu để theo dõi rủi ro. Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo đã đặt nền tảng cho hệ thống dữ liệu quốc gia, nhưng cần mở rộng hơn nữa để phục vụ sandbox đa ngành.
Cuối cùng, Việt Nam cần thúc đẩy giáo dục và đào tạo về quản trị dữ liệu, trí tuệ nhân tạo và kinh tế số để nâng cao năng lực cho đội ngũ tham gia triển khai sandbox. Khi các nhóm chuyên môn thực sự hiểu công nghệ, quá trình xét duyệt và giám sát sẽ chính xác và hiệu quả hơn.
Sandbox đã và đang trở thành công cụ thể chế then chốt cho quá trình chuyển đổi số tại Việt Nam. Với sự ra đời của Nghị định 94/2025, Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo và Luật Công nghiệp Công nghệ số, Việt Nam đã chính thức bước vào giai đoạn quản trị thích ứng, nơi các mô hình công nghệ mới có thể được thử nghiệm, đánh giá và mở rộng dựa trên bằng chứng thực tiễn. Cơ chế này không chỉ tạo điều kiện cho đổi mới mô hình kinh doanh, mà còn thúc đẩy kinh tế dữ liệu, thu hút đầu tư, hỗ trợ hình thành chính quyền số và góp phần định hình văn hóa đổi mới có kiểm soát.
Trong thập kỷ chuyển đổi số 2025-2035, sandbox sẽ tiếp tục là “bộ tăng áp thể chế” giúp Việt Nam bứt phá, bắt kịp tốc độ của đổi mới công nghệ và phát huy tiềm năng của nền kinh tế số. Tuy nhiên, để sandbox thực sự trở thành động lực, cần mở rộng phạm vi đa ngành, nâng cao năng lực giám sát, hoàn thiện cơ chế chuyển tiếp và xây dựng văn hóa thử nghiệm trong cả khu vực công lẫn tư. Khi đó, Việt Nam không chỉ theo kịp các quốc gia hàng đầu về kinh tế số, mà còn có cơ hội vươn lên trở thành trung tâm công nghệ của khu vực.
Thái Khang