Tiểu thuyết xoay quanh Johannes - một người đánh cá. Phần đầu là câu chuyện khi ông ra đời qua góc nhìn của người cha Olai. Phần sau là những dòng hồi tưởng của ông hồi tưởng lúc đang lang thang ở cõi trung ấm.
Sách bắt đầu vào một buổi tối, khi Olai chứng kiến vợ mình sinh người con thứ hai. Trong lúc vợ vượt cạn, anh suy ngẫm về nhân tình thế thái, hạnh phúc, niềm vui lẫn đau đớn, khổ sở, lo rằng ''cửa tử'' sẽ ''bắt lấy'' vợ như điều xảy ra với mẹ mình.
Trải nghiệm này giúp anh nhận ra trong cuộc đời này có thiện, ác, có Chúa trên cao và Satan bên dưới. Có thể nói đó như một khải thị khiến anh nhận ra bản chất cuộc đời. Khoảnh khắc thức tỉnh này cũng là chủ đề trở đi trở lại nhiều lần trong tác phẩm của Jon Fosse, điển hình nhất là Ánh sáng trắng - tác phẩm xoay quanh một người lạc vào rừng thẳm vào mùa đông, đứng giữa ranh giới sống - chết.
Khi vợ Olai mẹ tròn con vuông, sách nhanh chóng chuyển sang mạch truyện thứ hai. Lúc này, Johannes đã già, sống trong căn nhà quen thuộc với những thói quen lặp lại hàng ngày như: thức dậy, nôn thốc nôn tháo, hút thuốc, uống cà phê, ăn bánh mì cứng mỗi buổi sáng. Tại đây, ông từng sống với vợ là Erna nhưng không may bà đã qua đời.
Tuy nhiên, vào một buổi sáng đặc biệt, Johannes lại thấy mình nhẹ bẫng. Thay vì cơn đau do xương cốt lão hóa, ông cảm nhận huyết quản như thời trai trẻ, di chuyển linh hoạt, uống cà phê, ăn bánh mì cũng ngon hơn dù không mấy khác so với trước.
Khi một tiếng nói thần bí gọi Johannes vào nhà kho để ngắm nhìn những công cụ lao động từng một thời gắn bó, ông bắt gặp những thứ tưởng chừng không thay đổi gì lại như đang được dát vàng. Cảm giác lạ ấy khiến ông băn khoăn, tò mò cất bước đi dạo trên đường.
Rồi ông thấy mọi thứ, từ ngôi nhà, con thuyền cho đến không khí giống hôm qua nhưng cũng khác biệt, vừa nặng kiếp đời vừa nhẹ nhõm. Các bất ngờ nối tiếp nhau khi Johannes gặp lại Peter - người bạn đồng liêu đã qua đời vài tháng trước.
Thoạt đầu, ông nghĩ mình mơ, nhưng sự thật cả hai đã cùng nói chuyện, đi câu cua, bán cua tại thị trấn bên kia bờ Vịnh. Ở đó thời gian lật ngược, giúp ông gặp lại Anna Petterson - mối tình không thành và Erna - vợ mình - lúc thanh xuân.
Tất cả hiện tượng khiến ông hoài nghi trước khi nhận ra mình đang lang thang trong bardo, thuật ngữ Tây Tạng diễn tả trạng thái trung gian - vùng trung gian giữa sự sống và cái chết, nơi những gì nhân vật thấy như một thước phim đang tua ngược lại.
Ở phần hai, Jon Fosse xóa nhòa logic về không - thời gian, đưa Johannes vào những cảnh huống khác nhau, nơi quá khứ và hiện tại không thể phân định. Điều này gợi nhớ đến Aliss bên đám lửa - sáng tác được xem là điển hình nhất của nhà văn, khi không - thời gian cũng được đan cài thú vị. Nhưng Buổi sáng và buổi tối dễ đọc hơn bởi câu chuyện chỉ xoay quanh đời sống mấy chục năm của Johannes, thay vì quay về vài thế hệ, trải dài suốt một thế kỷ.
Jon Fosse cũng linh hoạt trong cách thay đổi ngôi kể. Có khi đó là Johannes nhận thấy hôm nay kỳ lạ, những đôi lúc lại là Signe - con gái của ông - với những suy tư trên đường đến thăm cha mình. Ở phần một, không chỉ Olai mà vợ Marta và Johannes lúc còn đỏ hỏn cũng lên tiếng.
Những chi tiết này cho thấy sự phá cách của Jon Fosse, khiến bạn đọc bị cuốn vào một câu chuyện lớp lang, phức tạp nhưng thu hút, hình thành trí tưởng tượng độc đáo. Giữa buổi tối ''khai sinh'' và buổi sáng ''khai tử'', một kiếp người lặng lẽ trôi qua, qua đó giúp độc giả trân quý hơn những giây phút nhỏ bé nhưng đầy ý nghĩa bên gia đình, người quen và cả ký ức đã làm nên họ ở hiện tại.
Trong sách, Jon Fosse vẫn giữ lối viết đặc trưng: những câu chữ nối dài miên viễn suốt nhiều trang, hiếm có dấu chấm, ít khi xuống dòng. Ở những câu văn lặp đi lặp lại, ông đã khắc họa được sự im lặng, nỗi hoài nghi, sự bối rối hay những điều ''không thể nói ra''.
Nhận định về tác phẩm, tờ Pulishers Weekly viết: ''Thật vậy, những khoảnh khắc xuyên suốt cuốn tiểu thuyết này rất giản dị, đời thường, nhưng chất văn xuôi cô đọng, quanh co và nhịp nhàng của Fosse khéo léo dẫn dắt người đọc qua quá khứ và hiện tại. Trong cuốn tiểu thuyết ngắn gọn nhưng hấp dẫn này, Fosse đã sáng tác một bài thiền thôi miên về sự sống và cái chết''.
Buổi sáng và buổi tối đã được trao giải Melsom năm 2001 cho tác phẩm viết bằng tiếng Nynorsk bản địa hay nhất. Ấn phẩm cũng được đề cử Giải thưởng Văn học của Hội đồng Bắc Âu và Giải Phê bình Văn học Na Uy. 14 năm sau, sách được chuyển thể thành vở opera Morgen und Abend.
Jon Fosse, 66 tuổi, là nhà văn Na Uy thứ tư đoạt giải Nobel Văn học. Tác giả từng trải qua một tai nạn suýt chết khi bảy tuổi - sự kiện ảnh hưởng không nhỏ đến việc viết của ông. Trong lúc cận kề cái chết, Jon Fosse nhìn thấy một loại ánh sáng lung linh, rất yên bình và đẹp đẽ. ''Tôi nghĩ trải nghiệm này đã thay đổi tôi từ bên trong và có lẽ đã khiến tôi trở thành một nhà văn", ông nói.
Ông có sự nghiệp đồ sộ gồm 70 cuốn tiểu thuyết, thơ, sách thiếu nhi, tiểu luận và kịch sân khấu. Các tiểu thuyết của ông được viết theo phong cách văn học hậu hiện đại và tiên phong, nhờ tính tối giản, chất trữ tình và sử dụng cú pháp không chính thống. Năm tác phẩm đã được dịch sang tiếng Việt gồm: Ánh sáng trắng (2023), Aliss bên đám lửa (2010), Ba màn kịch (2014), Kant (1990), Buổi sáng và buổi tối.
Tuấn Anh