Ngày 30/10, Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình có cuộc gặp bên lề Hội nghị Thượng đỉnh APEC tại Hàn Quốc. Sau cuộc họp kéo dài 2 giờ, Washington đạt thỏa thuận giảm thuế nhập khẩu hàng Trung Quốc. Đổi lại, Bắc Kinh đồng ý duy trì xuất khẩu đất hiếm và hoãn áp dụng chính sách kiểm soát chuỗi cung ứng khoáng sản này thêm một năm.
Đất hiếm bao gồm 17 nguyên tố, đóng vai trò thiết yếu trong sản xuất ôtô, máy bay và vũ khí. Từ chỗ ít được biết, nó nổi lên thành đòn bẩy đàm phán mạnh mẽ nhất của nền kinh tế lớn thứ hai thế giới năm nay.
Trung Quốc đang chiếm gần 70% sản lượng khai thác và 90% hoạt động chế biến đất hiếm toàn cầu. Trong khi đó, Mỹ nhập khẩu 70% lượng hợp chất và kim loại đất hiếm từ nước này giai đoạn 2020-2023, theo Cục Khảo sát Địa chất.
Theo AP, chính những hạn chế mà nền kinh tế lớn thứ hai thế giới áp đặt lên xuất khẩu đất hiếm đầu năm đến nay cũng là vấn đề then chốt trong các cuộc đàm phán thương mại giữa Bắc Kinh và Washington.
Tháng trước, Trung Quốc còn ra quy định yêu cầu các công ty phải được phê duyệt đặc biệt để nhập khẩu và sử dụng đất hiếm nước này trong các sản phẩm được sản xuất ở bất kỳ đâu. Động thái khiến ông Trump tuyên bố áp thuế bổ sung hàng nhập khẩu từ nước này thêm 100%.
Bà Neha Mukherjee, nhà phân tích đất hiếm tại Benchmark Mineral Intelligence đánh giá việc Trung Quốc trì hoãn kiểm soát xuất khẩu đất hiếm thêm một năm chỉ mang đến hỗ trợ ngắn hạn cho phương Tây.
Trước mắt, xuất khẩu trở lại mức bình thường hơn nhưng bức tranh chiến lược tổng thể không thay đổi. "Động thái này dường như mang tính chiến thuật hơn là cấu trúc, tức tạm dừng để ổn định quan hệ thương mại với Mỹ chứ không phải là đảo ngược chính sách", bà Neha Mukherjee nhận định.
Thực tế, ngoài việc dừng quy định siết kiểm soát chuỗi cung ứng được ban hành tháng trước, Bắc Kinh vẫn giữ nguyên các hạn chế được áp dụng vào tháng 4, vốn kiểm soát xuất khẩu 7 loại đất hiếm và đặc biệt là nam châm đất hiếm, vốn rất quan trọng với các nhà sản xuất ôtô, quốc phòng và chip.
Chính các biện pháp hồi tháng 4 đã gây ra tình trạng thiếu hụt trong chuỗi cung ứng ôtô vài tuần, buộc các nhà sản xuất phải tạm dừng hoạt động một số nhà máy. Tim Zhang, nhà sáng lập Edge Research (Singapore), lưu ý tuyên bố của Trung Quốc đưa ra sau đàm phán có đi kèm cam kết xem xét và điều chỉnh các kế hoạch.
Nội dung này mang đến cho Bắc Kinh sự mơ hồ và linh hoạt trong việc thực hiện thỏa thuận đất hiếm với Mỹ. "Nhìn chung, chúng tôi gọi đây là chiến thuật ổn định ở thời điểm này", ông nói.
Các chuyên gia cho rằng, điều quan trọng lúc này là phương Tây phải tranh thủ một năm tạm hoãn để đầu tư vào ngành công nghiệp đất hiếm. "Đây là cơ hội tạm thời để Mỹ và các đồng minh đẩy nhanh quá trình đa dạng hóa trước khi các biện pháp kiểm soát áp dụng trở lại", bà Neha Mukherjee nhận định.
Ông Ian Lange, Giáo sư kinh tế chuyên nghiên cứu về đất hiếm tại Trường Mỏ Colorado tin Mỹ và đồng minh có thể đạt được tiến bộ đáng kể trong một năm tới để làm giảm sự thống trị của Trung Quốc trên thị trường đất hiếm.
Đã có vài nỗ lực đầy hứa hẹn được triển khai. Cụ thể, công ty Noveon (Mỹ) sẽ tiếp tục sản xuất nam châm đất hiếm tại nhà máy ở Texas. Trong khi, MP Materials, USA Rare Earth dự kiến khởi động sản xuất nam châm vào năm sau. Và bắt đầu từ 2026, MP cũng có kế hoạch xử lý đất hiếm nặng tại mỏ Mountain Pass, California.
Giáo sư Lange cho rằng các nỗ lực tái chế đất hiếm và sản xuất chúng như sản phẩm phụ tại các mỏ thép và zirconium cũng có thể bắt đầu mang lại hiệu quả.
Thỏa thuận mới đây giữa Mỹ và Australia cũng sẽ gia tăng thêm thuận lợi, nhất là khi Trung Quốc cấm xuất khẩu đất hiếm cho mục đích quân sự. Theo AP, nhu cầu đất hiếm cho quốc phòng của Mỹ tương đối nhỏ, nên nước này có thể tự đáp ứng bằng cách ưu tiên sử dụng nguồn cung từ nước khác cho chiến đấu cơ, tên lửa dẫn đường và tàu ngầm hạt nhân.
Các doanh nghiệp đất hiếm phương Tây nói rằng Mỹ cần hành động theo phong cách "Dự án Manhattan" nếu muốn thoát khỏi phụ thuộc đất hiếm vào Trung Quốc. "Dự án Manhattan" nói đến chương trình tuyệt mật của Mỹ để phát triển bom nguyên tử trong Thế chiến II vào thập niên 1940.
Theo Wade Senti, Chủ tịch công ty nam châm vĩnh cửu AML, Mỹ đang bước vào giai đoạn quyết định khi đối đầu đất hiếm với Trung Quốc. "Nước đi phòng thủ tốt nhất là kết nối mạng lưới tinh luyện và chuỗi cung ứng toàn cầu với các đồng minh, đồng thời nhanh chóng đầu tư vào đổi mới tại Mỹ", ông nhận định.
Phiên An (theo Reuters, CNN)