Sách được viết năm 1994, trong lúc cụ Vương Hồng Sển chịu nhiều đau đớn vì bệnh tật ở tuổi 93. "Tác phẩm chứa đựng không chỉ hiểu biết mà còn tâm huyết, sự từng trải của một người đã sống trọn vẹn với quá khứ", đại diện nhà NXB Trẻ, đơn vị phát hành, cho biết.
Nội dung sách tái hiện một phần cuộc đời của Tả quân Lê Văn Duyệt, nhân vật được người dân gọi bằng tên cung kính - "Đức Ông", và xuất xứ của tuồng San Hậu - tác phẩm Tả quân tâm đắc lúc sinh thời.
Theo học giả, vở tuồng này gắn bó chặt chẽ với cuộc đời Tả quân. Ông liệt kê ba giả thuyết về nguồn gốc của San Hậu, trong đó có nhiều liên hệ với Lê Văn Duyệt và con nuôi của ông - Lê Văn Khôi. Tác giả cho rằng San Hậu do chính Tả quân khởi xướng, ra lệnh cho các thầy đồ cùng soạn. Sau nhiều lần chỉnh sửa, vở tuồng hoàn thiện và được để tên Phó vệ úy Lê Văn Khôi làm soạn giả.
Ở góc nhìn khác, cụ Vương Hồng Sển cho rằng San Hậu xuất phát từ Bình Định - nơi nổi tiếng với nghệ thuật hát bội. "Hát bội Bình Định đi cặp giò khéo lắm, khi làm thầy rùa xuống núi, Dư Hồng hạ san...", sách viết.
Với giả thuyết thứ ba, theo ông, San Hậu có một bản ở Huế. Khi đưa ra kinh thành và được vua chấp nhận, các quan triều đã cùng nhau chỉnh sửa lời thoại, khiến bản này trau chuốt nhưng không còn tự nhiên, đồng thời không sôi động như tuồng San Hậu ở Sài Gòn.
Cuốn sách thể hiện thế mạnh của cụ Vương Hồng Sển trong việc có nhiều tư liệu đa dạng, hiếm có. Cùng một thông tin, ông đưa ra nhiều suy luận, đoạn sau cung cấp thêm ý kiến hay bằng chứng khác với đoạn trước, như thể cùng người đọc luận bàn. Tác phẩm do đó giúp khơi gợi, mở ra những bàn luận học thuật, hoặc để độc giả tiếp tục tìm hiểu, đào sâu thêm về những chỗ còn bỏ ngỏ.
Ấn phẩm thể hiện tình yêu của học giả với tuồng cổ. Theo ông, "hát bội như cây đèn dầu đã cạn, các người có tuổi đều lần hồi lặn mất như sao trên trời, người trẻ thì không hăng hái vì nghề không có tương lai". Ngoài ra, sách còn bàn về cổ vật - mảng đề tài hiếm khi vắng mặt trong các ghi chép cuối đời của công.
Ở phần phụ lục, tác giả đăng những bài viết lẻ kèm lời bình, như về việc vua Thành Thái hai lần ngự du Gia Định - Sài Gòn và có viếng lăng Tả quân. Trong những bài viết này, cụ Vương Hồng Sển không ngần ngại chia sẻ những câu chuyện truyền miệng trong dân gian, những suy nghĩ cá nhân về triều đại và nhân vật lịch sử.
"Chúng tôi mong những dòng chữ mộc mạc nhưng đầy sức cuốn hút trong tập di cảo sẽ mang đến cho độc giả cái nhìn rõ hơn về xứ Nam Kỳ xưa", đại diện đội ngũ biên soạn cho biết.
Lê Văn Duyệt (1763-1832) còn gọi là Tả Quân Duyệt, là một nhà chính trị, quân sự, tham gia phò tá Nguyễn Ánh trong cuộc chiến với quân Tây Sơn. Khi chiến tranh kết thúc, vương triều Nguyễn được thành lập, ông trở thành vị quan cấp cao trong triều đình và phục vụ hai vua Gia Long (tức Nguyễn Ánh) và Minh Mạng. Năm 1832, tướng quân Lê Văn Duyệt mất sau cơn bệnh, thọ 69 tuổi. Ông được chôn trên gò đất cao ở phía tây thành Gia Định, nay là Lăng Ông ở Bà Chiểu, quận Bình Thạnh, TP HCM. Nhiều tác phẩm sân khấu được lấy cảm hứng từ cuộc đời ông, như kịch Tả quân Lê Văn Duyệt (Doãn Hoàng Giang đạo diễn), cải lương Trung thần (Hoa Hạ đạo diễn).
Vương Hồng Sển (1902-1996) bút hiệu Anh Vương, Vân Đường, Đạt Cổ Trai. Ông được xem là người có hiểu biết sâu rộng trong giới sử học và khảo cổ ở Việt Nam. Khi qua đời, ông tặng Vân đường phủ và 849 cổ vật trong bộ sưu tập đồ cổ của mình cho nhà nước, với hy vọng thành lập một bảo tàng mang tên ông.
Ông đam mê đọc sách, sưu tầm và ghi chép những điều tai nghe mắt thấy, khảo cứu các trò chơi cổ truyền như đá dế, chọi gà, chọi cá, chơi chim, trồng cây kiểng. Nhiều tác phẩm của Vương Hồng Sển thuộc dạng hồi ký, bút ký, là nguồn tư liệu cho thấy đời sống, văn hóa người Việt.
Mai Nhật