Những ngày cuối năm, Hà Nội và TP HCM ghi nhận chỉ số bụi mịn PM2.5 vượt ngưỡng nhiều lần, chất lượng không khí ở mức xấu đến rất xấu, làm tăng nguy cơ bệnh hô hấp. Bác sĩ Huỳnh Trần An Khương, Chuyên viên Y khoa, Hệ thống Tiêm chủng VNVC, cảnh báo ô nhiễm kéo dài gây viêm mũi, viêm họng, viêm phổi, đồng thời làm tăng nguy cơ hen suyễn, tim mạch, đột quỵ và ung thư.
Bác sĩ Khương lý giải sự kết hợp của bụi mịn PM2.5, PM10, khí thải và các hợp chất NO2, SO2, ozone có thể gây viêm mạn tính, làm tổn thương phổi, tim mạch và hệ tuần hoàn. Tổn thương kéo dài dẫn đến hen suyễn, xơ vữa mạch, tăng nguy cơ đột quỵ và bệnh tim. Các hạt bụi chứa kim loại nặng còn biến đổi DNA, làm tăng nguy cơ ung thư phổi. Đặc biệt, bụi siêu mịn PM2.5 nhỏ hơn sợi tóc 30 lần có thể xuyên sâu vào phổi và máu, gây tổn thương đa cơ quan, tương tự tác hại của khói thuốc lá thụ động.
Bên cạnh đó, bụi mịn làm giảm hoạt động lông chuyển đường hô hấp, rối loạn niêm mạc phổi và suy giảm khả năng thanh lọc tự nhiên, tạo điều kiện cho virus, vi khuẩn xâm nhập và phát triển. Nghiên cứu năm 2025 cho thấy nồng độ PM2.5 tăng mỗi 10 µg/m3 làm nguy cơ mắc cúm tăng khoảng 1,5%. Phơi nhiễm bụi mịn và NO2 cũng làm tăng nguy cơ viêm phổi do phế cầu, đặc biệt ở trẻ nhỏ và người cao tuổi; nghiên cứu tại Malawi (châu Phi) ghi nhận trẻ tiếp xúc PM2.5 cao có nguy cơ mang vi khuẩn phế cầu tăng khoảng 10%.
Tình trạng ô nhiễm cũng khiến cho mầm bệnh phát triển, điển hình virus hợp bào hô hấp (RSV). Một nghiên cứu công bố năm 2025 trên Open Forum Infectious Diseases ghi nhận nồng độ PM2.5, NO2 và SO2 cao làm tăng đáng kể số ca nhiễm RSV ở trẻ em. Các chất ô nhiễm khiến niêm mạc phổi sung huyết, phù nề, làm rối loạn chức năng miễn dịch, từ đó tạo điều kiện để virus xâm nhập và nhân lên nhanh hơn.
Trước tình trạng trên, Bộ Y tế khuyến cáo người dân theo dõi chỉ số chất lượng không khí, đeo khẩu trang đạt chuẩn, giữ nhà cửa thông thoáng và bảo hộ khi làm việc trong môi trường nhiều bụi. Các hộ gia đình nên hạn chế phát thải, thay thế bếp than, bếp củi bằng thiết bị điện hoặc gas. Người hút thuốc lá, thuốc lào cần cai hoặc giảm hút thuốc, để tránh tạo thêm khói độc hại trong không gian chung.
Những người nhạy cảm với ô nhiễm không khí nên tránh các khu vực có lưu lượng giao thông lớn, công trình xây dựng hoặc nơi đốt nhiên liệu. Khi xuất hiện các triệu chứng bất thường như ho kéo dài, khó thở, đau ngực, cần đến cơ sở y tế sớm. Mọi người cần tăng cường dinh dưỡng, giữ ấm cơ thể trong mùa lạnh và tuân thủ điều trị đối với các bệnh mạn tính.
Một số bệnh lây qua đường hô hấp có thể phòng ngừa nhờ vaccine. Việt Nam lưu hành 4 loại vaccine cúm, giúp phòng các chủng virus cúm phổ biến gồm A/H3N2, A/H1N1 và các chủng cúm B, chỉ định cho trẻ từ 6 tháng tuổi đến người lớn. Trẻ em từ 6 tháng tuổi đến dưới 9 tuổi, chưa từng tiêm ngừa cúm, cần hai mũi, mỗi mũi cách nhau tối thiểu 4 tuần. Trẻ từ 9 tuổi và người lớn tiêm một mũi. Phụ nữ có thể tiêm ở bất kỳ giai đoạn nào của thai kỳ, tốt nhất từ ba tháng giữa.
Đối với phế cầu, có 5 loại vaccine. Trong đó các loại phế cầu 10, 13, 15, 20 tiêm từ 6 tuần tuổi, ngoài phòng bệnh còn giảm người mang vi khuẩn không triệu chứng. Loại phế cầu 23 tiêm từ 2 tuổi.
Còn RSV có vaccine phòng bệnh do Pfizer sản xuất, tiêm cho người từ 60 tuổi và thai phụ 24-36 tuần. Vaccine giúp tạo kháng thể cho bé trong 6 tháng đầu đời. Kháng thể đơn dòng của Sanofi tiêm cho trẻ từ 1 ngày tuổi đến 24 tháng tuổi, bảo vệ hiệu quả ngay sau khi tiêm.
Bình An