Ông nhắc lại chuyện quá khứ ở buổi ra mắt cuốn Trò chuyện với hội họa, hôm 3/6. Sách gồm 70 bài viết của Lê Thiết Cương về các tác giả, tác phẩm mỹ thuật, điêu khắc, gốm, được in rải rác trên báo, tạp chí từ năm 2000 đến nay.
Nội dung ấn phẩm có nhiều điểm tương đồng một cuốn phê bình mỹ thuật, song Lê Thiết Cương chỉ ghi tên sách là ''trò chuyện'' để mang cảm giác gần gũi. Ông cho biết không dám đưa ra lời chê ở bài phê bình vì từng mất đi hai người bạn. Họa sĩ nói: ''Khả năng nghe phản biện của họa sĩ Việt rất kém. Vì vậy, tôi không 'phê' nữa. Đối với tôi, bạn là tài sản, tôi tôn trọng tình bạn hơn. Sai đúng trong một bản phê bình không để làm gì. Muốn viết được thể loại này, điều đầu tiên phải vô sở cầu, vô tâm''.
Ông đề cập nhiều tác phẩm phê bình hội họa hiện được viết theo lối tản văn. Người viết sử dụng lối chơi chữ, chỉ toàn lời khen. ''Tôi cho rằng điều đó là vô nghĩa'', ông nói. Theo họa sĩ, tác giả phải tìm được những nhân vật chưa có tên tuổi hoặc mới tổ chức triển lãm lần đầu nhưng họ có nhiều đóng góp khác biệt về hình thức hội họa, gồm hình, màu, bút pháp, chất liệu, bố cục. Đây là những yếu tố để từng cá nhân chứng minh mình có nét riêng, quá trình sáng tạo, tìm tòi của bản thân.
Vì vậy, trong Trò chuyện với hội họa, Lê Thiết Cương thường phân tích phong cách nghệ thuật của những họa sĩ, nhà điêu khắc thông qua tác phẩm họ thực hiện. Trong lời giới thiệu, Lê Thiết Cương cho biết sách tựa bức chân dung thu nhỏ về lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam, là nơi ông trò chuyện với các họa sĩ ở quá khứ và hiện tại, cũng như đối thoại với chính mình.
Chương một - Mỹ thuật Đông Dương và Khóa kháng chiến Tô Ngọc Vân - Lê Thiết Cương bình từ những tên tuổi như bộ tứ Nghiêm - Liên - Sáng - Phái (Nguyễn Tư Nghiêm, Dương Bích Liên, Nguyễn Sáng, Bùi Xuân Phái) đến loạt họa sĩ Đào Đức, Lưu Công Nhân, Trần Lưu Hậu.
Chương hai - Giai đoạn tiếp theo đến Thời Đổi mới và Hậu Đổi mới - gồm những bài về thế hệ tiếp nối khóa Kháng chiến: Lý Trực Sơn, Trịnh Thái, Nguyễn Hải, Nguyễn Quốc Thái. Bên cạnh đó ông phân tích phong cách sáng tạo của nhóm họa sĩ Đổi mới: Đỗ Sơn, Đào Hải Phong, Phan Phương Đông, Hậu Đổi mới: Lê Kinh Tài, Trương Tiến Trà, Đinh Thị Thắm Poong.
Trong chương cuối có tên Những câu chuyện chung về mỹ thuật, họa sĩ giải nghĩa tranh truyền thần, ký họa lịch sử, vẽ hội họa hiện thực là thế nào. Ở bài Minh họa là...?, ông kể trải nghiệm vẽ minh họa cho các báo, tạp chí. Tuy nhiên, Lê Thiết Cương cho rằng mỗi loại hình nghệ thuật đều có ngôn ngữ riêng. ''Cho dù với thi ca, hội họa là người hàng xóm nhưng nó vẫn sống độc lập. Bức tranh vẽ trên cảm hứng từ một bài, một câu thơ nên được coi là văn bản hai của bài thơ đó hoặc một cách hiểu, cách cảm khác về bài thơ đó. Qua bức tranh bài thơ sẽ dài rộng ra, bài thơ ấy sẽ sống thêm một đời sống khác, một đời sống bằng hình màu mà chỉ hội họa mới tạo ra được'', ông viết.
Ngôn ngữ của Lê Thiết Cương đơn giản, giọng điệu thẳng thắn, chỉ ra những nét ấn tượng ở tác giả, tác phẩm một cách khách quan. Mỗi bài đều có hình thức trình bày mới mẻ, đôi khi tiêu đề được in ngược, đặt kín một trang sách. Có lúc, Lê Thiết Cương đặt vỏn vẹn một dòng giới thiệu ngắn ở giữa hai trang trắng.
Nhà văn Thái Chí Thanh - biên tập ấn phẩm - nhận định cuốn sách đẹp nhưng khó trau chuốt nội dung, bởi muốn sửa chữ, thay hình ảnh nào cũng khó. ''Tôi cảm giác tất cả điều anh viết ra đều vừa vặn, thêm chữ gì cũng thừa, bớt một chữ là thiếu'', ông cho hay.
Họa sĩ Lê Thiết Cương tốt nghiệp trung học năm 1984, sau đó theo học tại trường Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội từ năm 1985 đến năm 1990. Ông có hơn 30 năm theo đuổi phong cách hội họa tối giản, thực hành và thể nghiệm qua nhiều nhánh rẽ khác nhau: đậm nhạt, hòa sắc, hình và nét. Ngoài mỹ thuật, ông thành danh trên nhiều lĩnh vực như nhiếp ảnh, điêu khắc, kiến trúc, thiết kế. Ông tham gia nhiều triển lãm trong và ngoài nước, làm giám tuyển của nhiều sự kiện, có tác phẩm thuộc bộ sưu tập của Bảo tàng Quốc gia Singapore.
Phương Linh