Được tôn vinh là "nhãn tiến vua"
Theo nội dung tấm bia đặt tại khuôn viên đình - chùa Hiến (phường Hồng Châu, TP Hưng Yên, tỉnh Hưng Yên), cây nhãn tổ 400 năm tuổi được xem là "thủy tổ" của giống nhãn lồng Hưng Yên trứ danh.
Tương truyền, cách đây khoảng 400 năm, một vị quan trấn thủ Trấn Sơn Nam đã đem giống nhãn quý về trồng tại đây. Cây bén đất, nở hoa, kết trái cho ra loại quả mang hương vị ngọt thanh như đường phèn, vỏ mỏng, hạt nhỏ, cùi dày lồng vào nhau - thứ quả không giống với bất kỳ giống nhãn nào khác, được người xưa tôn vinh là "nhãn tiến vua".
Cũng vì quý hiếm, nhãn của làng Hiến xưa được bảo vệ nghiêm ngặt: từ lúc ra hoa đến khi quả chín, không ai được phép hái nếu chưa có sự đồng thuận của làng.
Vào tháng Bảy âm lịch - mùa nhãn chín rộ, lễ hái nhãn được tổ chức trang trọng. Những chùm nhãn đẹp nhất, ngon nhất được lựa chọn bởi các chàng trai tuấn tú, dâng lên đức Phật, cúng Thành hoàng và tiến vua như một sản vật đệ nhất phương Nam.
Điểm thú vị là quả nhãn khi bóc ra, các lớp cùi trắng muốt đan lồng vào nhau - cũng chính từ đó, cái tên "nhãn lồng" ra đời.
Mỗi mùa quả chín, hương thơm của nhãn tổ lan tỏa khắp khu vườn chùa, thu hút chim muông tìm đến. Để bảo vệ quả, người dân đã sáng tạo những chiếc lồng tre bao quanh từng chùm quả - vừa là cách giữ gìn, vừa tạo nên nét đẹp dân gian mộc mạc.
Trải qua hơn bốn thế kỷ, cây nhãn tổ từng bị đổ sau một trận bão lớn, thân già mục ruỗng, nhưng kỳ diệu thay - một nhánh con vẫn sống sót, được nhà chùa và người dân vun trồng, chăm sóc.
Đến nay, "hậu duệ" ấy vẫn đều đặn đơm hoa, kết trái với hương vị nguyên bản như thuở ban đầu.
Không chỉ là di sản sống về giống cây trồng, cây nhãn tổ còn mang giá trị văn hóa - tâm linh sâu sắc. Ngày 10/10/1992, Hội Làm vườn Việt Nam đã xác nhận cây có tuổi đời trên 300 năm, đưa vào danh mục bảo vệ nguồn gen quý hiếm cần bảo tồn và phát triển.
Chùa Hiến - nơi linh thiêng lưu giữ hồn Phố Hiến
Theo Cổng thông tin điện tử Hưng Yên, Chùa Hiến - nơi tọa lạc của cây nhãn tổ - còn là một công trình kiến trúc cổ với tên chữ Hán là Thiên Ứng Tự, được cho là khởi dựng từ thời Trần, do danh thần Tô Hiến Thành hưng công xây dựng.
Trải qua nhiều lần trùng tu, ngôi chùa mang bố cục kiểu "nội công ngoại quốc", sở hữu những pho tượng quý như tượng Quan Âm Nam Hải với tám cánh tay đăng đối, đầu đội mũ chạm hoa cúc, sen, phù dung; tượng Tứ vị Bồ tát đầy đặn, trang nghiêm - đều có niên đại từ thế kỷ 19.
Điều đặc biệt trong không gian thờ tự ở đây là tinh thần hướng biển - phù hợp với một đô thị từng là thương cảng sầm uất, nơi quy tụ thương nhân từ khắp trong và ngoài nước.
Hai tấm bia đá cổ đặt trước sân chùa ghi lại tư liệu lịch sử quý giá về quá trình hình thành Phố Hiến, trong đó có tên tuổi của 481 người công đức, đại diện cho sự giao thoa văn hóa đa dạng từ khắp các vùng miền, cả người Việt lẫn người Hoa.
Hưng Yên hôm nay đã trở thành thủ phủ nhãn lồng với diện tích trồng rộng lớn, sản lượng mỗi năm lên tới hàng chục nghìn tấn, đạt tiêu chuẩn VietGAP, được xuất khẩu sang nhiều quốc gia. Dẫu nhãn có đi khắp thế giới, nơi khởi nguồn vẫn luôn là cây nhãn tổ bên hiên chùa xưa - nơi lưu giữ ký ức, hồn đất và niềm tự hào của người Phố Hiến.