Với câu chuyện về 81 ngày bảo vệ thành cổ, điện ảnh Việt Nam có hai tác phẩm tiêu biểu cách nhau hơn một thập niên là Mùi cỏ cháy (2012) và Mưa đỏ (2025). Theo tiến sĩ Hồ Khánh Vân - phó trưởng khoa Văn học Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TP HCM), dù khác thế hệ đạo diễn và góc nhìn, cả hai bộ phim có điểm chung là tạo nên sự xúc động, giúp người trẻ hiểu thêm về quá khứ bi hùng của dân tộc.
Cả hai phim đều gửi thông điệp về sự hy sinh và lòng yêu nước, đồng thời phản ánh nỗi đau và bi kịch chiến tranh qua hình ảnh người lính thành cổ. Trong Mùi cỏ cháy, các nhân vật là sinh viên, lên đường nhập ngũ theo lệnh tổng động viên khi chiến tranh ập đến. Tuổi trẻ của họ bị chôn vùi giữa bom đạn, khói lửa ở mặt trận Quảng Trị.
Bốn nhân vật chính Hoàng, Thành, Thăng, Long là những người trẻ mang lý tưởng "quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh". Nhưng họ không giấu được rung động đầu đời, nỗi sợ hãi trước tiếng bom đạn cùng ước mơ dang dở về giảng đường, về một mối tình chớm nở.
Hình ảnh những tân binh hiện lên ở phần đầu phim với câu hát nghịch ngợm của Long, thú bắt ve của Thành hay trò chọi dế của Thăng. Họ mang theo cây đàn guitar, tâm hồn thi vị của tuổi trẻ. Giữa những giờ tập luyện gian khổ, họ vẫn quây quần đọc thơ, hát chèo, sinh hoạt văn nghệ. Nhưng khi bước vào chiến trường, họ dần trưởng thành, sống có lý tưởng và hiểu rõ giá trị của hòa bình.
Tương tự, Mưa đỏ mô tả sự quyết tâm, kiên cường của những người lính trẻ trong khi chịu sức ép bom đạn từ phía đối phương. Các chiến sĩ Tiểu đội 1 đến từ nhiều miền quê, khác biệt tính cách nhưng chung mục tiêu vì hòa bình.
Ở những giây phút bình yên hiếm hoi, họ trò chuyện về gia đình, tình cảm, viết nhạc, vẽ tranh, thậm chí lấy cái chết làm trò đùa. Trung tâm là Cường (Đỗ Nhật Hoàng), sinh viên Nhạc viện, hào sảng, giỏi võ, bỏ cơ hội du học để nhập ngũ. Khi hầm ngập nước, người tróc vảy vì ghẻ, nhân vật Tạ vẫn lạc quan, muốn đánh giặc để quên đi tình trạng của bản thân.
Cùng đề tài, hai phim có sự khác biệt về quy mô dàn dựng và góc nhìn của đạo diễn. Ở Mùi cỏ cháy, do quy mô kinh phí eo hẹp, tính khốc liệt được đạo diễn thể hiện ở cảnh những người lính vượt sông Thạch Hãn. Đơn vị 107 người, qua sông chỉ còn 49. Bên kia bờ, thương binh nằm la liệt, tử sĩ được khiêng ra khỏi thành. Nhân vật Long hoảng loạn rồi hy sinh trong cảnh pháo kích.
Đạo diễn Nguyễn Hữu Mười truyền tải chất thơ vào những chi tiết nhỏ, cho thấy những người lính vẫn mang tinh thần lãng mạn ngay cả trong mất mát. Đó là phân đoạn đồng đội chôn Long cùng tấm ri-đô, chiếc đàn cháy rụi và chiếc khăn tay nhuộm máu. Tinh thần tuổi trẻ bộc lộ qua chi tiết Thành cầm lưỡi lê khi súng đã hết đạn, hay Thăng liều mình nhảy xuống sông nối dây cáp giữ liên lạc.
Nếu Mùi cỏ cháy thiên về sự gần gũi, đời thường, Mưa đỏ được đầu tư lớn, kết hợp cảnh quay thực địa với kỹ xảo hiện đại. Êkíp chú trọng các đại cảnh cho thấy cảnh quân địch càn quét bằng vũ khí hiện đại khiến thành cổ tan hoang. Góc nhìn của bộ phim nặng về tính sử thi và bi tráng, đồng thời khơi dậy niềm tự hào dân tộc qua hình ảnh trận chiến.
Thông điệp cũng có sự chuyển dịch khi Mùi cỏ cháy nhấn mạnh tinh thần hy sinh tuổi trẻ cho lý tưởng dân tộc, còn Mưa đỏ lồng ghép yếu tố hàn gắn, hòa hợp dân tộc, phản ánh cách nhìn đương đại. Tác phẩm của đạo diễn Đặng Thái Huyền cho thấy góc nhìn nhân văn về người lính Việt Nam Cộng hòa. Nhân vật Quang (Steven Nguyễn) đau lòng trước cảnh dân thường thiệt mạng, ánh mắt trẻ thơ mất mát và day dứt khi từ biệt mẹ trước lúc ra trận.
Bộ phim trước từng bị chê vì diễn xuất mang nét "kịch", lời thoại nặng tính tuyên truyền. Đến Mưa đỏ, hạn chế này phần nào được khắc phục nhờ dàn diễn viên được đánh giá là hợp vai, cách thể hiện tạo đồng cảm. Vai Tạ gây ấn tượng bởi sự mộc mạc, Cường nổi bật với ngoại hình điển trai và khả năng võ thuật. Ở những cảnh cần chiều sâu, các diễn viên bộc lộ nỗi sợ lẫn sự kiên cường giữa chiến tranh.
Dù vậy, việc tập trung vào quy mô trận đánh đôi khi khiến một số chi tiết tâm lý nhân vật chưa được làm rõ. Chuyện tình tay ba giữa Cường, Quang và Hồng bị nhận xét ôm đồm.
Trên diễn đàn điện ảnh thu hút 1,5 triệu thành viên, nhiều khán giả nói hai phim đều gợi xúc động khi tái hiện cuộc chiến bảo vệ thành cổ Quảng Trị năm xưa. "Mong điện ảnh Việt có nhiều tác phẩm về lịch sử để chúng ta biết trân trọng hòa bình", khán giả Cao Nga bình luận.
Bên cạnh việc thưởng thức nghệ thuật, một bộ phận giới trẻ sau khi xem phim muốn tìm hiểu thêm về lịch sử. Khán giả Minh Thảo, 25 tuổi, ở TP HCM, cho biết: "Các bộ phim thôi thúc tôi tìm đọc tài liệu, xem lại các trận đánh. Nhờ đó, tôi càng thấm thía những hy sinh to lớn của cha ông".
Hiện Mưa đỏ có doanh thu hơn 750 tỷ đồng, là phim Việt có doanh thu cao nhất từ trước đến nay theo Box Office Vietnam. Nhà sản xuất cho biết tác phẩm sẽ rời rạp ngày 28/9, sau hơn một tháng phát hành, tiếp đó ra mắt trên nền tảng phát trực tuyến.
Quế Chi