Nội dung được ông Nguyễn Đỗ Dũng, Tổng giám đốc Công ty Tư vấn Quốc tế enCity, trả lời VnExpress trước bối cảnh thành phố tái lập Sở Quy hoạch - Kiến trúc. Ông Dũng giảng dạy về quy hoạch tại Đại học Quốc gia Singapore, thực hiện các dự án quy hoạch lớn ở hơn 10 nước và tham gia thực hiện Đồ án điều chỉnh quy hoạch chung TP HCM đến năm 2040.
- Ông đánh giá thế nào khi TP HCM quyết định tái lập Sở Quy hoạch - Kiến trúc?
Một đô thị lớn, phức tạp như TP HCM cần cơ quan chuyên trách để định hình không gian phát triển dài hạn. Do đó, thành phố tách riêng Sở Quy hoạch – Kiến trúc là hợp lý, giúp thành phố có đầu mối để lo cho "bức tranh lớn".
Tuy vậy khi tách sở này ra cần có tư duy, cơ chế mới để cơ quan này thực hiện hiệu quả vai trò. Từng tham gia thực hiện một số đồ án quy hoạch lớn cho thành phố, tôi nhận ra các sở, ngành gần như mặc định quy hoạch là việc của Sở Quy hoạch - Kiến trúc. Trong khi thành phố chưa có cơ quan nào nắm bắt hết tiềm năng và thách thức của tất cả lĩnh vực.
Thành phố phải xây dựng cơ chế để cơ quan này thực sự thành nhạc trưởng của phát triển đô thị, tức là mỗi sở ban ngành phải cử nhạc công tham gia dàn nhạc. Không ai hiểu rõ hơn TP HCM cần bao nhiêu trường học trong 5-10 năm tới, phân bổ ở đâu ngoài Sở Giáo dục hoặc Sở Công Thương sẽ biết cần bao nhiêu khu công nghiệp, Y tế biết cần bao nhiêu bệnh viện.
Chúng ta đang quy hoạch hạ tầng kỹ thuật và xã hội theo quy chuẩn, song quy chuẩn này có khi khác xa thực tế. Chưa kể, quy chuẩn là bức tranh hoàn thiện và hoàn hảo, còn công việc của các sở ban ngành là đi từ thực tại tới đích hoàn hảo - một hành trình nhiều năm cần nhiều phối hợp.
Những yêu cầu thực tế từ sở ngành sẽ đưa vào đề bài khi làm quy hoạch để đảm bảo mục tiêu của bản quy hoạch là tạo đủ trường cho học sinh, đủ cây xanh cho người dân, không khí sạch, đường không kẹt và hạn chế ngập, chứ không phải đạt được những tiêu chuẩn trên bản vẽ.
- Nhiều ý kiến cho rằng TP HCM trước đây đang quy hoạch phát triển theo "vết dầu loang", dẫn tới hạ tầng, giao thông quá tải, thiếu không gian công cộng, nhiều quy hoạch "treo"... Ông nhìn nhận điều này như thế nào?
Tôi cho rằng có phần đúng nhưng cần nhìn vấn đề toàn diện hơn. Quy hoạch có hai khâu gồm lập quy hoạch và thực hiện. Những gì đang xảy ra ở TP HCM là kết quả của cả hai khâu này. Có những đồ án chưa phản ánh đúng nhu cầu thực tiễn nhưng cũng có trường hợp quy hoạch hợp lý nhưng khâu thực hiện lại yếu.
Điều đáng học hỏi từ Singapore là cơ quan lập quy hoạch đồng thời nắm một số công cụ thực hiện chính quy hoạch do mình lập ra, chứ không chỉ "vẽ ra giấc mơ" rồi chờ người khác thực hiện thực. Ví dụ, khi một khu vực định hình làm trung tâm tài chính hay khu du lịch, cơ quan quy hoạch có quyền đấu thầu quỹ đất, tìm nhà đầu tư phù hợp triển khai dự án. Nếu làm thành công, cơ quan này được trích thưởng một phần từ nguồn tiền thu được.
Cách làm này tạo cơ chế gắn kết giữa "người vẽ" và thực hiện quy hoạch. Nếu anh vẽ một tầm nhìn quá xa rời thực tế, không ai tham gia đấu thầu, nhà đầu tư không mặn mà thì quy hoạch sẽ "treo". Ngược lại, nếu quy hoạch khả thi sẽ thu hút nguồn lực xã hội. Nhờ vậy, quy hoạch không chỉ là bản vẽ đẹp trên giấy, mà trở thành những khu đô thị đáng sống, khu thương mại sôi động.
Trong khi đó, ở TP HCM, ngoài thách thức phối hợp để lập quy hoạch cho sát nhu cầu thực tế như đã nói ở trên, công việc của Sở Quy hoạch - Kiến trúc phụ thuộc rất nhiều vào các cơ quan khác như xây dựng, công thương, tài chính, nông nghiệp - môi trường... Đôi khi một quy hoạch thất bại nhưng khó tìm ra nguyên nhân giữa rừng pháp lý, quy trình và vai trò của các cơ quan khác nhau.
- Vậy sau khi tái lập, thành phố cần trao cho Sở Quy hoạch - Kiến trúc những công cụ gì để thực hiện quy hoạch tốt nhất?
Ngoài cơ chế phối hợp giữa sở, ngành thì Sở Quy hoạch – Kiến trúc phải có công cụ thực hiện và chịu trách nhiệm một phần khi thực hiện quy hoạch.
Thủ tướng từng phát biểu "điểm nghẽn lớn nhất là thể chế nhưng thể chế cũng là điểm nghẽn dễ tháo gỡ nhất vì do chính chúng ta tạo ra". Vì vậy tháo gỡ thể chế, trao quyền cho Sở Quy hoạch - Kiến trúc để thực thi quy hoạch là điều hoàn toàn làm được.
Ví dụ ở Singapore, mỗi cơ quan được giao quyền chủ động và bao trùm nhất để có thể thực thi các mục tiêu phát triển một cách hiệu quả. Cơ quan phát triển nhà ở HDB không chỉ được giao đất và vốn, mà còn quản lý cả thị trường vật liệu xây dựng để đảm bảo giá nhà chỉ gấp 4 lần thu nhập trung bình, con số này ở TP HCM là khoảng 30 lần. Nhờ đó, họ có thể hoàn thành 80% nhu cầu nhà ở cho người dân, để vợ chồng trẻ đi làm vài ba năm mua được nhà với sự hỗ trợ của chính phủ.
Do đó, tôi cho rằng cần phải giao quyền, thay đổi cách tổ chức công việc từ quản lý cách làm sang quản lý kết quả, tức tôi giao ngân sách và mục tiêu còn thực hiện thế nào là việc của anh. Anh có thể tự làm hoặc thuê tư vấn, chỉ định thầu hoặc đấu thầu, thuê chuyên gia hàng đầu với mức lương khủng miễn là đạt được mục tiêu và không vụ lợi.
Chúng ta cần kết quả cuối cùng là môi trường sống trong lành, an toàn, dễ dàng tiếp cận công viên, nhà ở chất lượng với giá thấp cho người dân, trường học và sân chơi cho trẻ... hơn là chỉ đúng quy trình.
- TP HCM sau sáp nhập diện tích gần 7.000 km2, gấp hơn 3 lần so với trước, dân số 14 triệu người, tăng gần 50%, việc lập quy hoạch gặp thách thức gì?
Quy hoạch vừa phải xử lý vấn đề trước mắt, vừa nhìn thấy tương lai xa. Một bản quy hoạch tốt phải "đi trước thời đại", đôi khi vẽ ra những điều mà bây giờ nhìn vào không ai tin, còn bị phản ứng. Quy hoạch Phú Mỹ Hưng được vẽ ra vào thập niên 1990 là điển hình. Thời điểm ấy ít ai tin nơi này có thể trở thành trung tâm hiện đại như bây giờ. Mất hơn 30 năm, quy hoạch ấy mới dần thành hiện thực.
Với TP HCM sau sáp nhập, độ khó còn nhiều hơn khi không chỉ giải quyết bài toán đô thị lõi mà còn vùng đô thị lan tỏa khổng lồ từ khu vực nội thành TP HCM cũ lan ra Bình Dương, đan xen nhau không có ranh giới. Đồng thời cũng phải ứng xử, kết nối những đô thị độc lập ở rất xa như Vũng Tàu, Long Hải, Phú Mỹ.
Thách thức là quy mô và độ đa dạng quá lớn, song cũng mở ra thuận lợi bởi giờ đây TP HCM có quỹ đất dồi dào hơn, ít bị tác động bởi tư duy cục bộ địa phương khi giải quyết bài toán quy hoạch. Điều đó cho phép thành phố tối ưu nguồn lực con người, đất đai và tài chính triển khai các dự án hạ tầng.
Trước đây, khi hết quỹ đất thành phố phải dành quỹ đất công nghiệp để thu hút FDI ở vùng đất thấp, có rủi ro ngập như ở phía Nam Nhà Bè và phía Tây Bình Chánh. Tuy nhiên giờ đây chính quyền có thể ưu tiên khu vực này cho đô thị sinh thái và hồ điều hòa bởi đã có thêm quỹ đất phù hợp cho công nghiệp ở Bình Dương hay Bà Rịa - Vũng Tàu. Nhờ vậy, TP HCM có thể có mô hình phát triển vừa bền vững hơn, vừa hiệu quả hơn về đầu tư.
Một lợi thế khác là khả năng điều phối thống nhất. Trước đây, mâu thuẫn môi trường có thể xảy ra ở vùng giáp ranh như câu chuyện kênh Ba Bò giữa TP HCM và Bình Dương là ví dụ điển hình. Bây giờ khi cùng nằm trong một cơ chế điều hành, thành phố có thể chủ động cân đối giữa phát triển công nghiệp và bảo vệ môi trường, chất lượng nguồn nước.
Ngoài ra, sáp nhập cũng mở ra cơ hội kết nối hạ tầng ở tầm cao hơn. Điển hình như dự án Metro số 2, thay vì dừng ở Hóc Môn – Củ Chi, thành phố hoàn toàn có thể kéo dài sang Thủ Dầu Một làm tăng kết nối cho phía Bình Dương, đồng thời giúp khu vực Hóc Môn - Củ Chi kết nối vào hai vùng đô thị lớn. Hoặc khi quy hoạch sông Sài Gòn, trước đây thành phố chỉ có thể tính ở phía bờ Tây thì giờ đây sẽ tính được đôi bờ để vừa tạo cảnh quan dọc sông, vừa đảm bảo chất lượng nước và kiểm soát thoát lũ hiệu quả.
- Như ông nói "nhiều khi chúng ta dùng gần cả nhiệm kỳ để làm một quy hoạch khiến thời gian thực hiện không nhiều". Trong cuộc họp mới đây, Chủ tịch TP HCM cho biết muốn quy hoạch lại thành phố theo quy trình rút gọn một năm để còn thời gian thực hiện. Làm theo cách này, thành phố ưu tiên những việc gì?
Quy hoạch ở ta thường quá nặng nề và Việt Nam gần như là nước duy nhất vừa pháp lý hóa và chính thức hóa bản quy hoạch chung. Chúng ta đặt kỳ vọng quá lớn, muốn "bao trùm" mọi thứ, dẫn đến mất nhiều năm soạn thảo rồi lại mất nhiều năm điều chỉnh nếu chỉ có một thay đổi.
Do đó, đầu tiên phải thay đổi tư duy. Không có bản quy hoạch chung nào có thể dự đoán chính xác 20-30 năm tới, tính toán chính xác được từng lô đất, con đường. Vì vậy, quy hoạch tổng thể cần linh hoạt, để khi bước vào giai đoạn triển khai chi tiết, chính quyền có thể điều chỉnh theo thực tế.
Ví dụ ở Singapore, quy hoạch chung chỉ là bản chiến lược, không mang tính pháp lý cứng nhắc. Kiến trúc sư trưởng chịu trách nhiệm giải thích, cụ thể hóa, và có thể điều chỉnh khi cần. Việt Nam thì ngược lại: Quy hoạch chung vừa là định hướng, vừa là hồ sơ kỹ thuật có tính pháp lý. Một con đường trong quy hoạch thẳng nhưng khi ra thực tế vướng công trình cần bảo tồn nên phải uốn cong phải mất nhiều thời gian trình sửa đổi, vừa tốn thời gian và mất cơ hội.
Với TP HCM sau sáp nhập, không thể chỉ "cộng" ba bản quy hoạch cũ lại với nhau. Thành phố cần xác định lại cấu trúc phát triển tổng thể: Khu nào ưu tiên công nghiệp, khu nào bảo tồn sinh thái, tuyến hạ tầng nào là trục chính, metro phân bổ ra sao. Nếu cứ giữ nguyên quy hoạch cũ rồi sửa vá víu, chúng ta tiết kiệm được thời gian nhưng sẽ lãng phí tài nguyên.
Tôi cho rằng, việc cấp bách nhất hiện nay là xây dựng "khung quy hoạch mới" trong khi vẫn tiến hành quy trình điều chỉnh quy hoạch vốn khó tránh độ trễ vì các thủ tục. "Khung quy hoạch mới" là một cấu trúc chiến lược, làm nền tảng định hướng cho đầu tư và phát triển. Khung này không cần quá chi tiết, nhưng phải trả lời được câu hỏi: Thành phố sau sáp nhập sẽ phát triển theo mô hình nào, dịch chuyển dân cư và hạ tầng đi về đâu.
Khung quy hoạch mới phải là tầm nhìn trăm năm để thành phố có thể phát triển nhanh, bền và vững. Có thể giao việc này cho một nhóm kiểu như Task Force (lực lượng đặc nhiệm) đứng đầu bởi lãnh đạo Sở Quy hoạch - Kiến trúc gồm những cán bộ có năng lực từ nhiều sở ban ngành, sự hỗ trợ bởi nhóm chuyên gia vừa có kinh nghiệm quốc tế và thực tế trong nước. Mô hình này tạo sự kết nối các sở ngành giúp quy hoạch thành phố đi nhanh và tiến xa.
Lê Tuyết