Những ngày qua, phim điện ảnh Mưa đỏ gây xúc động, thu hút đông đảo khán giả. Trên nền tảng mạng xã hội, nhiều bài viết đăng tải cảm nhận sau khi xem phim, đồng thời trích đăng bài thơ Lời người bên sông của tác giả Lê Bá Dương, cũng viết về Thành cổ Quảng Trị, nơi diễn ra trận chiến. Bài thơ được khắc trên bia đá tại bến thả hoa bờ bắc và nam sông Thạch Hãn, là những suy ngẫm của người lính trở lại chiến trường xưa, tưởng niệm những đồng đội đã hy sinh:
''Đò lên Thạch Hãn ơi... chèo nhẹ
Đáy sông còn đó bạn tôi nằm
Có tuổi hai mươi thành sóng nước
Vỗ yên bờ, mãi mãi ngàn năm''.
Lời người bên sông được sáng tác chiều 27/7/1987, sau khi nhà thơ về thăm chiến trường, làm lễ hương hoa cho đồng đội. Ông ngồi một mình bên bờ Thạch Hãn, thấy từng chiếc thuyền đi ngược dòng lên chợ Quảng Trị. Nhìn những mái chèo khuấy tung bọt nước, ông nghĩ đến bạn bè, chiến sĩ đã nằm lại mãi ở đáy sông. Ông viết tác phẩm như gửi lời thỉnh cầu, nhắn mỗi người giữa ''phiên chợ cuộc đời'' hối hả, với những câu thơ nguyên bản là:
''Đò lên Thạch Hãn xin chèo nhẹ
Đáy sông còn đó bạn tôi nằm.
Tan chợ chiều xuôi đò có vội
Xin, xin đừng khuấy đục dòng trong''.
Theo thời gian, tác giả có nhiều thay đổi để bài thơ được như hiện tại. Năm 1990, nhà văn Đỗ Kim Cuông nhận xét: ''Bài thơ rất cảm động, nhưng xót xa quá. Và về câu chữ, từ 'xin' cứ lặp đi lặp lại nhiều lần có nên không?''. Tác giả sau đó suy ngẫm, sửa lại chữ ''xin'' trong câu đầu tiên thành ''ơi...'' - thán từ gọi đò theo phương ngữ Quảng Trị. Từ ''ơi đò...'', ''bớ đò...'' hoặc ''đò ơ...'' không làm mất đi nghĩa thỉnh cầu của ''xin'', song khi gọi lên lại có tiếng đồng vọng trong không gian Thạch Hãn linh thiêng. Riêng hai câu thơ sau, ông viết lại: ''Có tuổi hai mươi thành sóng nước/ Vỗ yên bờ, mãi mãi ngàn năm''.
Bài thơ được truyền miệng nhiều, nảy sinh các dị bản. Cụ thể, ở câu đầu, nhiều người nhầm lẫn từ ''lên'' thành ''xuôi''. Trong khi đó, tác giả muốn dùng từ ''lên'' nhấn mạnh sự vất vả khi khuấy mái chèo của con người để thuyền có thể đi ngược dòng nước.
Với cụm ''bờ mãi mãi'' ở câu thơ cuối, một số dị bản viết ''bờ bãi mãi''. Tác giả cho rằng, dòng sông, ''sóng nước'' tuổi hai mươi không còn là thực thể dễ gọi tên như ''bờ bãi'', đất lở đất bồi mà đã hóa thành dòng chảy tâm thức. Vì vậy, cần giữ vẹn nguyên câu chữ chính để đảm bảo dụng ý biến cái hữu hạn thành vô hạn, thể hiện sự hy sinh của các anh hùng, hòa vào dòng Thạch Hãn.
Dù vậy, với nhà thơ, đọc chính bản hay bất cứ dị bản nào cũng đều cảm nhận nguyên vẹn tình cảm, tinh thần mà ông gửi gắm. Bởi vậy, ông không quá quan trọng việc chẻ từ, chiết nghĩa cứng nhắc. ''Tôi vẫn coi bài thơ là tiếng lòng của mọi người, được viết bằng xương máu đồng bào, đồng đội. Ở đó, ta thấy được sự tri ân của thế hệ sống trong thời bình, nhưng vẫn day dứt khi nhớ về những chiến sĩ đã dâng hiến trọn tuổi thanh xuân cho đất nước'', ông nói.
Gần 40 năm qua, Lời người bên sông trở thành một trong những bài thơ bất hủ về cuộc chiến đấu bảo vệ Thành cổ Quảng Trị, là nguồn cảm hứng để nhiều nhạc sĩ phổ nhạc: Thiên hùng ca bất tử (Kiên Ninh), Đò lên Thạch Hãn (Trần Bắc Hải). Mỗi dịp lễ lớn của đất nước, sáng tác đều được nhắc lại, đọc lên trong các sự kiện.
Cùng Lời người bên sông, ông sáng tác nhiều bài thơ về đề tài người lính, những đồng đội năm xưa. Hồi tưởng về ngày tháng đồng đội tựa vào nhau để chiến đấu, ông viết bài thơ chưa được đặt tên:
''Như thuở nào ăn trong đạn, ngủ trong bom
Như thuở nào nhường bạn cuốn băng
Giấu mình vừa trúng đạn
Như thuở nào xếp đá
Chôn đồng đội tôi bên suối cạn
Để cuối chặng đời, lòng vẫn ngoảnh lại phía ngày xưa''.
Bài thơ gợi lại kỷ niệm về tình đồng đội trong chiến tranh. Đồng đội của ông - Phan Ngọc Lễ - bị thương, toác toàn bộ lồng ngực. Vết thương sâu và rộng, một cuộn băng không đủ bịt kín. Dù bản thân cũng bị thương, ông giấu kín cơn đau, nhường lại cuộn băng duy nhất cho bạn. Khi anh Lễ nói những lời cuối cùng: ''Mình không sống được nữa đâu'' và khuyên ông tự băng bó, ông nói dối máu trên người chỉ là do của bạn bắn lên. Ông kể thời đó, người này giành cái chết để nhường cho đồng đội sự sống. Vì vậy, hôm nay, ông thay họ viết tiếp câu chuyện còn dang dở.
Những ngày này, ông nói mình chung niềm vui đón Tết Độc lập với toàn dân tộc. Nhưng nhà thơ có chút chạnh lòng vì bao đồng đội không được sống trong hòa bình, hạnh phúc mà họ đổ máu để giành lấy. Tâm trạng ấy theo ông từ ngày thống nhất, khi trở về mà thiếu bóng những người từng ''vào sinh ra tử''.
Ở tuổi ngoài 70, ông không mong gì hơn ngoài sức khỏe để đi khắp các chiến trường, kiếm tìm dấu tích của những người đã nằm lại. Sau chiến thắng, mỗi năm, độ chục lần, ông thăm Thành cổ Quảng Trị, thực hiện lời hứa đưa đồng đội về quê mẹ. Năm nay, ông và các cựu chiến binh tìm được 12 hài cốt liệt sĩ.
Nhà thơ Lê Bá Dương sinh tại Nghệ An, khai tăng ba tuổi để nhập ngũ sớm khi vừa tròn 15 (năm 1968), được biên chế về Đại đội 3, Tiểu đoàn 2, Trung đoàn 27 mặt trận B5, tham gia chiến đấu tại mặt trận Đường 9 Quảng Trị. Ông lập công từ những trận đánh đầu đời và trở thành Dũng sĩ diệt Mỹ cấp II, lúc 15 tuổi 49 ngày. Ngoài ra, ông có thêm bảy lần được trao tặng danh hiệu ''Dũng sĩ diệt Mỹ'', ''Dũng sĩ diệt cơ giới'', ''Dũng sĩ diệt máy bay'' từ cấp III đến cấp ưu tú.
Những thành tích ấy của ông khơi dậy phong trào ''Xung kích như Lê Bá Dương'', ''Chốt chặt như Lê Bá Dương'' trên mặt trận B5 Đường 9. Trở về thời bình, ông làm phóng viên, nhiếp ảnh gia.
Khánh Linh